“No discurso machista, é máis difícil defenderse dos ataques que non veñen de fronte”

Belén Puñal (Carballo, 1977) ten feito do xornalismo e o xénero as súas paixóns e o seu xeito de vida. Hai uns anos tivo que cambiar o orballo galego polos aires cálidos de Ecuador, onde traballa como profesora de Comunicación Social na Universidade Estatal de Milagro, na cal tamén dirixe o Observatorio de Comunicación Cidadá. De medios, mulleres e emigración falamos nesta conversa.

Por que Ecuador como país de destino e de traballo?
Ecuador deume a posibilidade de traballar no ámbito universitario, posibilidade que, en Galiza e no estado español, está practicamente pechada debido, en primeiro lugar, aos recortes na educación superior e, en segundo lugar, á endogamia existente. Na época de Correa, e trala aprobación da Lei Orgánica de Educación Superior, fíxose unha aposta por mellorar a calidade da universidade pública. Nese contexto, o Estado ecuatoriano promoveu tanto a formación doutoral de profesorado do país no estranxeiro como a importación de doutores doutros países.

Percibes diferencias na emigración sendo muller?
Si. A emigración está cruzada polas mesmas disparidades de xénero que atravesan o ámbito laboral. Hoxe en día, diría que hai unha especie de emigración soterrada en Galiza de mozos que traballan en ámbitos como a construción ou a enerxía eólica. Estas son áreas absolutamente masculinizadas. No ámbito académico, a emigración é tanto feminina como masculina, pero os condicionantes son diferentes. As responsabilidades no coidado (das crianzas ou de pais e nais maiores) poden ser freos á hora de que unha muller decida emigrar ou un impulso para volver, mesmo sacrificando a traxectoria académica.

Como resultou a adaptación como muller a un país como Ecuador?
Hai cousas ás cales non terminas de adaptarte. Ser muller, de corenta anos, solteira, sen crianzas e que vive soa aquí non se entende. Supón dar continuamente explicacións que en Galiza non tería que dar, ou non na mesma medida ou coa mesma insistencia. Traballar nunha universidade nunha contorna belixerantemente machista onde exercer un traballo comprometido coa loita feminista supón ser obxecto soterrado de crítica e, ás veces, burla, cando menos incomoda. Que as túas alumnas sexan, na súa gran parte, nais adolescentes, que algunhas delas teñan que deixar os seus estudos para coidar das crianzas ou polas imposicións de parellas ciumentas, e que non haxa políticas de orientación sexual efectivas para evitar embarazos non desexados, é desacougante. Mais tamén hai outras cuestións que me sorprenden favorablemente, como a capacidade para empoderarse de mulleres que tiveron todo en contra, como é o caso das traballadoras sexuais.

Que estereotipos previos levabas arredor deste país e como se confirmaron ou desmontaron despois de levar un tempo vivindo alí?
Cústame responder a esa pregunta. Cheguei con moita ilusión e non pensei moito en estereotipos. Quizais o medo á inseguridade. E haina, pero non ata o estremo de que a xente non poida facer a súa vida con normalidade. Cando vin para aquí, pensaba máis na ruptura que ía supor no persoal que na adaptación ás condicións externas de vida, e esa adaptación finalmente resultou ser tanto ou máis complicada, porque é moi tanxible a precariedade no ámbito sanitario, educativo, na vivenda… Sorprendeume a capacidade da xente para vivir con moita dignidade con moi pouco. Sorprendeume tamén a capacidade de emprender con recursos económicos nulos, dende a muller que se pon a cociñar na rúa ata o vendedor que vai repartindo cocos ou piñas no triciclo. E preocúpanme as dificultades que hai para convivencia intercultural. Calquera dificultade ao respecto adoita achacarse, por parte do colectivo estranxeiro, a que “os ecuatorianos son…”, ao igual que eu son “a española” para o meu alumnado. Eu sempre lles digo con retranca: “Cando menos chamádeme a galega!”

O termo "feminicidio" é quizais non demasiado coñecido en España pero si moi empregado en Lationamérica. Ata que punto este problema está presente na realidade diaria desa parte do mundo?
Femicidio é aquí un concepto recoñecido legalmente para facer referencia ao asasinato dunha muller polo feito de ser muller, sexa o asasino a súa parella ou un descoñecido. E isto, para min, supón un avance respecto á situación en España, onde o concepto legalmente empregado, “violencia de xénero”, só se utiliza para contabilizar os asasinatos das mulleres por parte das súas parellas.

En Milagro, onde vivo, o asasinato dunha muller non merece sequera unha concentración na rúa.

Foron máis de 150 as mulleres asasinadas en Ecuador, segundo organizacións feministas e non gobernamentais, unha cada dous días, nun país que ten tres veces menos poboación que o Estado español. É unha realidade moi presente pero tamén moi normalizada. 

Traballaches extensamente como xornalista en torno ao tratamento das mulleres nos medios de comunicación. Cal é a imaxe que se debuxa deles en Ecuador? Que diferenzas no tratamento aprecias entre ese tratamento alí e en España?
En Ecuador predomina un tratamento moi morboso da información. A violencia machista abórdase baixo os mesmos parámetros e non é raro ver abordaxes que culpan a muller ou xustifican ao agresor. En España o enfoque morboso non é tan explícito nin desgarrado, mais está aí. Certos tratamentos xornalísticos como os que se están a facer da desaparición e asasinato de Diana Quer son absolutamente vergoñentos.

Traballaches nun manual de boas prácticas xornalísticas para elaborar relatos sobre a violencia contra as mulleres. Poderías darnos tres consellos para mellorar este tipo de relatos?
Colaborei nun manual que se presentou, dende o Observatorio de Comunicación Cidadá de UNEMI, a universidade en que traballo, o pasado mes de decembro. Consellos hai moitos, pero destacaría tres: chamarlle ás cousas polo seu nome, porque o primeiro paso para loitar contra calquera demo é nomealo (violencia machista, feminicidio, violencia de xénero…), non xustificar ao agresor e nunca culpar a muller que foi agredida.

Agora que podes comparar, dende hai xa un tempo, a realidade feminina entre España e Ecuador: estamos aquí tan avanzadas como a miúdo se nos intenta vender?
Ben, crer que está todo conseguido é unha das principais trampas en que podemos caer para non avanzar. En Ecuador, o discurso machista vai de fronte. É directo, non ten disimulos. En España, é máis difícil de ver porque se agocha baixo a aparencia dunha suposta igualdade. Non debemos esquecer que é máis difícil defenderse dos ataques que non veñen de fronte.

Define, nunha palabra: como se sente unha carballesa en Ecuador?
Escindida.

A situación da muller en Ecuador. 
Cousificada.

A situación da muller en España.
Entrampada.

O principal reto para a consecución da igualdade en 2018.
Contraataque (fronte á ofensiva de grupos como “Con tus hijos no te metas” en Ecuador ou “Hazte oír” en España, exemplos do refortalecemento argumental da deriva machista e neoconservadora contra a loita pola igualdade de xénero).