Refugiados
Contra o aprazamento da realidade

Se coñecemos a deriva letal do Mediterráneo é en parte porque o activismo humanitario acendeu os focos sobre o silenciado, mentres aumentaba o interese por ocultar o que acontece na zona de rescate. O compostelán Óscar Corral, que vén de fotografar os rostros dos doce días de destino incerto en que máis de seiscentas cidadás e cidadáns migrantes navegaron á deriva das políticas europeas a bordo do Aquarius, considera que esa “constitúe unha das razóns de eliminar a presenza das ONG que con bo criterio levan a prensa consigo para dar testemuño”.

O Aquarius, o buque de rescate e atención humanitaria de Médicos Sen Fronteiras e SOS Mediterraneé, foi o primeiro en partir tras a formación do goberno italiano de Matteo Salvini, líder da xenófoba Liga. Parecían probábeis as tensións, pero o inesperado peche de portos converteu en breaking news o que ía ser unha reportaxe en profundidade para retratar o choque entre as ONG que rescatan fronte a Libia e as políticas migratorias da Unión Europea.

O dereito marítimo internacional obriga a socorrer calquera embarcación en apuros. Na práctica, xa son máis de cincocentos os afogados desde a decisión de Salvini e en relación directa coa aceleración da ofensiva da UE para neutralizar as ONG. Unha de cada sete persoas que tentou cruzar o Mediterráneo no mes de xuño morreu no intento. Na primeira metade do 2018 foron unha de cada dezanove. No mesmo período do 2017, unha de cada 38, segundo datos da Axencia de Nacións Unidas para os Refuxiados (Acnur).

Atopámonos no momento da historia con maior número de desprazamentos forzosos por guerras, violencia xeralizada ou violación sistemática de dereitos humanos. Determinados límites entre as consecuencias de ser migrante económico ou refuxiado mistúranse como consecuencia das políticas económicas globais. A globalización do neoliberalismo esixe uns niveis permanentes de desigualdade. O poder e o enriquecemento atinxidos polas grandes empresas da economía mundial de casino que operan en rede e modifican a realidade social e climática dos territorios do sur, teñen unha relación directa cos fluxos migratorios e a necesidade de fuxir da fame e da inhabitabilidade dun territorio desertizado. Con frecuencia óbviase esta cuestión.

Hai una década tiven a oportunidade de participar na elaboración do ‘Décalogo para o tratamento informativo non esteriotipado da migración’, unha iniciativa do Foro Galego de Inmigración. Despois da chamada crise dos caiucos de 2005, o enfoque mediático seguía a semellar unha advertencia á invasión con recurso a léxico próximo ao desastre natural, aludes, hecatombes, vagas. Non é que mellorase moito pero algo concienciouse. Polo medio, no 2014, o entón ministro de Interior, Jorge Fernández, sostivo que “entre a avalancha de inmigrantes de Ceuta e Melilla cóanse terroristas e xiadistas”. Pero no 2015 a visión do duro final do pequeno Aylan suavizou o discurso. De novo, o 17 de xuño deste ano ABC levaba a portada a foto dun home migrante cos puños pechados sobre o titular: “España afronta unha avalancha de inmigrantes polo efecto chamada”. Este efecto non é outro que o de xogar a vida no mar para salvar a doutros humanos.

A liña editorial representa unha parte lexítima da liberdade de prensa. Debe ser transparente e aberta. Non o é aquilo que en teoría da comunicación se denomina framing, un marco que alenta de modo vedado determinadas interpretacións da realidade e deixa intencionadamente fóra outras. Segundo a Comisión Española de Axuda ao Refuxiado (CEAR) as noticias falsas e o papel das redes sociais na súa difusión son un caldo de cultivo idóneo para que se demanden medidas represivas contra migrantes e ONG. As informacións falsas máis compartidas en redes son aquelas que vencellan os migrantes con actos criminais, seguidas das que detallan beneficios sociais e das que acrecentan a sensación de invasión. “O efecto social das campañas xenófobas contra activistas aféctalle directamente aos cooperantes. Alén do plano legal, atopei ataques moi duros en redes sociais que me sorprenderon. É algo co que conviven a diario, a culpabilización e o acoso. Moitos vense na obriga de procurar o anonimato”, detalla Corral. “Por outra banda, como fotógrafo de prensa estou afeito a que algunha xente vire de costas cando hai cámaras. Chamoume a atención que no barco moitos me pedían que lles sacase fotos, persoas con secuelas psicolóxicas e físicas, xente que fora violada e torturada, porque para eles era a única proba para lle contar ao mundo, ás súas familias, que estaban alí e vivos”.

A tendencia é que Europa contrate terceiros países para o control das políticas migratorias, a externalización fronteiriza. Da política de salvamento pasouse á de control combinada coas accións militares contra as mafias. No cumio de Malta de 2017, a UE decidiu converter Libia no muro mariño antiinmigración, tras bloquear a ruta dos Balcáns e despois do opaco acordo con Turquía para reter e devolver refuxiados. O pacto turco de marzo de 2016 rachou co clima de opinión e coa retórica da solidariedade que encarnaba a fotografía de Aylan. Se as ONG son incómodas para as autoridades non é só polos rescates, senón precisamente por seren testemuñas das malas prácticas en augas europeas. Fan un labor de denuncia e favorecen o dereito á información, a contar a realidade do que acontece. No mediterráneo, que foi, dalgún xeito, a primeira autoestrada da información, coa civilización helenística a se espallar en barco, a consigna é hoxe escurecer os focos.