O prelo
Narrar con conciencia: usar a imaxinación para defender a vida

Nun templo perdido entre as montañas, un grupo de monxes están inmersos na tarefa de contar a “Historia eterna” que sostén o universo. A parsimonia é interrompida pola visita do diabro, que chega coa intención de probar que, se os monxes deixan de contar a historia, o mundo continuaría a existir. Así que lle quita aos monxes a capacidade de fala e, orgulloso, comenta ao monxe de maior rango:

-A historia parou, mais continuamos aquí. O vento continúa a soprar, as aves a voar. Nada mudou.

O monxe, co sorriso de quen acaba de ter unha epifanía, responde:

-Agora o vexo: isto non ten que ver con nós. Nalgún lugar afastado, do que non sabemos ren, alguén está a contar unha historia agora mesmo. Unha historia distinta. Unha lenda, unha novela, un relato dunha morte imprevista, non importa. Está a soster o universo. Por iso continuamos aquí. Non podes evitar que se conten historias.

***

Cando penso no relato oral, venme á cabeza inmediatamente esta pequena historia que me cativou de pequena. E acho que non existe outra forma máis acaída de expresar a realidade dun acto atemporal e imperecedoiro como é o de contar historias, un acto sen o cal, non estariamos aquí.

A escritora Ana Llurba di: “A capacidade de suxestión de “Érase unha vez”, é só comparable co arranque do Xénese”. E penso que non só lle debemos á narración oral á nosa construción identitaria. Sen a imaxinación que se verte nos relatos que falan de lugares afastados, nunca nos encamiñaríamos a explorar territorios descoñecido, nin a saír ao espazo ou a alumear a teoría da relatividade.

Non sei se foi nunha caverna nin se foi primeiro con xestos ou sons que estaban a evolucionar en palabras. O xurdimento do relato só pode ser resolto pola imaxinación. Só sei que o acto de contar historias, a narrativa oral, é o xénese da comunidade, pois é en si mesma a dinámica de organización máis primixenia: alguén que fala e alguén que escoita.

Paula Carballeira (Fene, 1972) traballa profesionalmente no eido teatral como actriz, directora de escena, dramaturga e narradora oral. Escribiu e dirixiu espectáculos para varias compañías de teatro profesional dentro e fóra de Galicia, entre as que destaca o Centro Dramático Galego. Como narradora oral, participou nos principais festivais deste eido a nivel nacional e internacional. Como escritora, a súa produción literaria está conformada por máis dunha vintena de libros publicados de literatura infantil, poesía e narrativa.

E continuaremos a contar (2021), a súa última obra, foi publicada por Através Editora. Forma parte de Alicerces, unha colección dirixida por Teresa Moure adicada á publicación de ensaio breve. Dá voz a especialistas de distintos ámbitos para tratar cuestións relacionadas co pensamento, a arte ou a sociedade.

Nesta obra, Paula Carballeira afunda nas características, posibilidades e importancia da narración oral. Aínda que a autora comezase a escribir o texto antes de que estalara a crise sanitaria no 2020, ela terminou de construír a súa reflexión en medio da pandemia, o que a leva a facerse preguntas pertinentes ao respecto da presencialidade e a capacidade curativa do relato. Así, nun momento en que todos os espazos e posibilidades de encontro permaneceron pechados e foron impostas as medidas de distanciamento –o que marcou a crise do sector cultural- Carballeira enuncia:

“Continuaremos a contar, porque está em nós e porque é a maneira ancestral de enfrentarmos ao medo. (...) Contaremos a contar porque é a nossa maneira de sobreviver, nas memórias individuais e coletivas, a nossa maneira de existir e deixar constância da nossa passagem pelo mundo; de nos visibilizarmos (...) Continuaremos a contar para nos sentirmos menos sozinhas, menos sozinhos; para escutarmos e que nos escutem”.

Mais a autora non se mantén no ton de manifesto, nin no plano das metáforas. Tece o libro con pensamentos, citas, definicións e anécdotas, para facer patente as múltiples implicacións do acto de contar.

“A neta pequena daquela avó, como jogo, começou a ir ter com ela para a escutar. E a avó, milagrosamente, recuperou de todos os achaque que tinha. (...) as mãos da avó voltaram a debuxar no ar, a sua voz fez com que as cordas da garganta vibrassem, deixando a morte do outro lado da janela, tranquila, que acabasse de contar”.

E continuaremos a contar, lembra, sen dúbida algunha, á certa tradición de escrita teórica das artes escénicas. Falo daquela á que se adscriben autores como Peter Brook ou Yoshi Oida, quen teñen unha didáctica transmitida ás lectoras a través de experiencias persoais. No seu libro, Paula Carballeira escribe como quen escribe a un aprendiz, como unha mestra que comparte con agarimo e dilixencia os segredos da arte da narración oral. Así, aínda ser escrito na modernidade, o libro garda nas súas páxinas certo carácter artesanal e mítico.

CONTAR A CONCIENCIA

Sen ben a autora recorre a metáforas para resaltar os efectos que fan da profesión artística algo indispensable para a sociedade, non comete o erro de tantos outros autores que distancian a arte do mundo real, elevándoo por riba do mundo da moral. Pola contra, reitera a responsabilidade, o carácter ético, do feito de ter a palabra e enunciala fronte a un público.

“Contar força-nos a adotar uma postura. Por muito omnisciente que for, relativamente à estória, quem narra escolhe as palavras, o argumento, as inflexões na trama, a entonação, o ritmo, e isso reflete uma mensagem, um subtexto (....) A narração oral tem a capacidade de visibilizar o que se tenta ocultar, de mostrar, de dar voz a quem não a costuma ter”.

Así mesmo, Paula Carballeira enmarca a reflexión sobre a narración oral na época dixital e a importancia que ten nos procesos de recuperación da memoria histórica.

“Penso que a nossa sociedade promove o esquecemento. A velocidade da informação, o mal entendido aproveitamento do tempo em produzir para o consumo inmediato, a superficialidade dos conhecementos, a falta de consideração por tudo o que exija reflexão pausada (...) confluem numa desmemória coletiva que dificulta o nosso avanço”.

A autora entende a narración oral como un acto capaz de afrontar non só á desmemoria, senón tamén os discursos que carecen de perspectivas optimistas sobre o futuro. Ao final, no acto de contar, tanto polo encontro que require, como polos horizontes que abre o exercicio imaxinativo, invoca a capacidade de empatía das oíntes, capacidade necesaria para evitar caer en xeneralizacións e invisibilizacións das distintas comunidades que conforman a sociedade.

Así, E continuaremos a contar é un libro que propón xeitos de opoñerse a un Realismo capitalista presente en todas as distopías que nos fan crer que non hai futuro posible ao falarnos dun porvir dominado por totalitarismos e horizontes apocalípticos. Paula Carballeira propón outros xeitos de contar e, nese sentido, dignifica a profesión das narradoras e narradores orais ao lembrarnos que o seu labor é indispensable.