Patrimonio cultural
Na procura dos tesouros humanos vivos en Galiza

Saber de onde vimos, así como saber de que maneira se vivía antes de que nós estivesemos aquí, é unha pulsión humana natural. É o xeito que temos de explicarnos a nosa existencia, de entender o lugar no que estamos. Recorremos aos libros e museos para rastrexar a nosa historia e preservámolos con xeito para que as xeracións futuras poidan gozar deles. Mais é común que esquezamos acudir as testemuñas das persoas que os gardan a historia na súa memoria, no seu corpo. Pero, que pasa cando as persoas portadoras deses coñecementos morren?

Para poder evitar a perda deste patrimonio inmaterial, en 1993 a UNESCO aprobou a iniciativa Tesouros humanos vivos coa que se recoñece publicamente as persoas que teñen os coñecementos e habilidades necesarias para crear e reproducir determinadas expresións e tradicións culturais.

GALIZA ENTRA NO MAPA

A iniciativa chegou a Galiza para rescatar os saberes que custodian as nosas maiores en 2015 a través da asociación Ponte nas… Ondas!. Esta encárgase da preservación do patrimonio cultural que comparte Galiza co norte de Portugal e é a única asociación galega recoñecida como consultora pola mesma UNESCO.

Nun primeiro momento, o seu coordinador, Xerardo Feijoo, propuxo á Deputación de Pontevedra facer un “levantamento” dos Tesouros Humanos Vivos na rexión do río Miño.

Tras o éxito que tivo o proxecto nas comunidades coas que se traballou, Feijoo propuxo reactivar o programa para reproducilo na cidade de Vigo, desta volta a través da Asociación Veciñal e Cultural do Casco Vello de Vigo.

“Partín da estrutura do traballo de Ponte nas... Ondas! para empregala cos Tesouros Humanos Vivos do casco vello e levalos ás escolas. Este é o sistema co que podemos colaborar na transmisión do patrimonio: coller o patrimonio inmaterial, que as propias portadoras valoricen o que é e, unha vez que se dan conta de que é interesante, levarllo aos nenos e suplantar un pouco a transmisión oral que sucedía antes no seo familiar e que deixou de pasar”, conta Feijoo.

Alén de facer unha greta no muro que divide as relacións interxeracionais, o proxecto Tesouros Humanos Vivos ten sido un impulso importante cara ao traballo de valorización das persoas maiores que están sendo sistematicamente abandonadas polas súas familiares. Segundo o INE, en 2019, 119,000 persoas de máis de 65 anos vivían soas en Galiza. Neste contexto, a iniciativa supón un apoio importante para a saúde emocional das persoas maiores ao dignificar e valorizar os seus saberes e a súa vida mesma.

OS TESOUROS DE VIGO

Isidro é un home que desde neno adicou a súa vida ao oficio de pescador. Lembra con completa lucidez as curiosas técnicas que seu pai empregaba para a pesca, como poñer unha pedra no río nunha posición específica para atraer a faneca. Tamén recorda as viaxes de 20 horas cara ao norte para atopar bonito. Os coñecementos empíricos e as experiencias que garda Isidro son unha testemuña de primeira man da historia da pesca, da historia da Galiza.

En 2015, Isidro Alonso Marcial foi proclamado o primeiro Tesouro Humano Vivo da cidade por “ter demostrado os seus coñecementos sobre a cultura tradicional marítima despois de mais de cincuenta anos traballando, primeiro como mariñeiro e até chegar a acadar a categoría de capitán, atesourando na súa memoria feitos, técnicas, lugares e nomes de todo o referido á súa profesión”, como estipulou a propia Asociación Veciñal e Cultural do Casco Vello de Vigo.

Con todo, para o equipo ao cargo do proxecto, a mención é a derradeira parte do programa, pois a incidencia na vida das persoas nomeadas, na sociedade, e na cultura da comunidade é o que verdadeiramente sustenta e dá relevancia á iniciativa.

“Non o facemos só por dar recoñecemento ás persoas. Trátase de recoñecer o seu coñecemento e un sistema de vida que está a mudar, sen valorizar se é mellor ou peor. O que nos interesa non é perpetuar un modo de vida, porque esta ten que continuar avanzando. Pero si que coñezamos e valoremos a nosa historia. Os  feitos en si mesmos teñen o valor que teñen porque ao redor dun feito se dá toda unha cultura. O que non debemos facer é abandonar o coñecemento desta realidade cultural que existía na nosa terra. E quen di iso, di as romarías, as festas, os seráns... e corenta mil cousas que existen e que debemos preservar”, opina Xerardo Feijoo.

PATRIMONIO CULTURAL E FONDOS PÚBLICOS

A Asociación Veciñal e Cultural do Casco Vello de Vigo leva arredor de catro anos traballando xeitosamente con este proxecto. Pero, a pesar de que noutros países como Chile ou Xapón xa está institucionalizado por lei, a Xunta de Galicia non respondeu favorabelmente ás petición da asociación sobre institucionalizar o proxecto para que cada ano unha ou dúas persoas sexan declaradas Tesouros Humanos vivos.

Co isto, Xerardo Feijoo detecta o problema sistemático de valorizar o patrimonio cultural a partir do rendemento económico que poida ter “Por que o patrimonio cultural inmaterial non está tan coidado como o material? Porque non se lle ve un rendemento económico. Non se pensa nel como unha fonte de ingresos. Por exemplo, se cae a muralla de Lugo todos recoñeceriamos que cae un ben cultural, pero tamén económico. No noso caso é moi complicado porque o patrimonio só está na cabeza da xente.... Pola nosa parte, as propostas á Xunta están feitas e seguimos esperando”.

Queda claro que a conservación e coidado da gran parte do patrimonio cultural está nas mans do traballo de asociacións e ONG’s, que toman a responsabilidade que o Goberno non quere ter.