Decrecimiento
Atrancos para comunicar o colapso

Como transmitirlle a unha sociedade dominada polo mito do progreso perpetuo a mensaxe de que vai colapsar?

Colapso_2

Coordinador do Instituto Resiliencia

1 mar 2019 06:03

As persoas que estamos implicadas na divulgación do colapso ecosocial afrontamos o reto de resolver unha cuestión básica: de que maneira comunicar a mensaxe de que a nosa civilización está a chegar a unha situación de colapso, e —sobre todo— como facelo dunha maneira efectiva, que teña unha repercusión práctica, que active unha resposta na sociedade á altura deste excepcional intre histórico. Tentaremos apuntar brevemente neste texto as claves deste problema comunicativo no que nos xogamos literalmente o futuro.

O primeiro, se queremos comunicar que hai —ou vai haber nas vindeiras décadas— un colapso civilizatorio, é, sen dúbida, achegar unha definición o máis clara posible do que é, e do que non é, un colapso. Cando falamos do colapso falamos simplemente da redución rápida, en termos históricos, da complexidade dun sistema, neste caso, dunha sociedade. Nin máis nin menos. É dicir: en primeiro lugar, é un proceso, non un instante. Segundo: non é a apocalipse, non é a fin dos tempos... e, de feito, nin ten por que ser tan sequera unha traxedia, nin implicar escenarios tipo Mad Max. É dicir, cabe falar de colapsos máis tráxicos e menos tráxicos... ou mesmo de colapsos liberadores. Como lembra o estudoso dos colapsos das civilizacións ao longo da Historia Joseph Tainter, na obra de referencia The Collapse of Complex Socities, o colapso só adoita ser unha auténtica traxedia para as elites, que ven esborrallarse as súas estruturas de poder, e por iso, ao ser elas as que escriben as crónicas históricas, seméllannos as caídas dos imperios algo terrible e repleto de sangue, lume e bágoas. Mais para boa parte do pobo, os colapsos poden ser, na realidade, unha liberación, sobre todo porque o poder, nas fases derradeiras dos procesos de colapso civilizatorio, adoita exercer, nas súas fuxidas cara a adiante, unha presión insufrible sobre o pobo, a base de impostos, desvalorizacións monetarias, guerras desesperadas ou represión militar, por poñer algúns exemplos.

Cabe falar de colapsos tráxicos, menos malos, e mesmo de colapsos liberadores para o pobo.

Sermos conscientes desa marxe de posibles colapsos bos, malos e menos malos, é imprescindible para motivar a cidadanía e escollermos colectivamente o camiño polo que facer ese descenso da montaña da complexidade que representaba a ilustración na capa do libro Guía para o descenso enerxético: Preparando unha Galiza pospetróleo.

Outro punto importante que cómpre discernirmos neste proceso comunicativo do que estamos a falar, é até que punto falamos dun colapso como posibilidade ou como certeza. Aquí existen diverxencias mesmo dentro do mundo académico e do movemento ecoloxista, e por suposto no político, moito máis remiso a aceptar que este mundo industrial e consumista toca á súa fin, aínda que haxa algún mandatario que recoñeza estar "obsesionado" pola posibilidade do colapso. Así, nin tan sequera toda a xente que participa dos movementos polo Decrecemento ou pola Transición pospetróleo acepta que estamos xa nas primeiras fases do colapso ou que este sexa ineludible.

Casandra
"Cassandra", de Dante Gabriel Rossetti - Art Renewal Center

Así e todo, aceptar o colapso como unha realidade inevitable (isto significa tan só —lembremos— aceptar que imos axiña cara a sociedades moito máis simples) facilita tomarmos decisións como persoas, familias, comunidades, organizacións ou país para ir preparando eses novos modelos socioeconómicos máis sinxelos. Esta aceptación, ademais, axúdanos a ilo facendo o antes posible. En calquera caso, quen non o acabe de ver claro, pode simplemente formular escenarios como axuda para tomar unha decisión responsable: que é o que sucedería se o colapso xa o temos enriba e non facemos nada?; que sucedería se nos adiantamos coa nosa adaptación nuns anos, nunha década, ao seu comezo...? E, así, a partir das respostas que obteña en cada caso, ha ter máis doado decidir a súa folla de ruta persoal ou colectiva.

A mensaxe de que imos colapsar bate frontalmente contra o mito do progreso perpetuo.

Evidentemente todo isto choca con importantes barreiras a nivel psicolóxico, pois esta información bate frontalmente contra o mito do progreso perpetuo, peta duramente contra os muros da cultura da modernidade. E, en consecuencia, quen recibe esta mensaxe do colapso adoita sufrir o que chamamos un proceso de disonancia cognitiva, moi difícil de superar. Por unha banda, tes todo un marco mental de crenzas moi solidamente alicerzadas, sobre como é o mundo e como funciona, e cara a onde vai... e por outro recibes unha información sobre o colapso do mundo actual que non ten encaixe, de ningunha das maneiras, dentro dese marco mental. Por dicilo en palabras de Jorge Riechmann: "Non cremos o que sabemos". Isto relaciónase tamén co coñecido proceso que seguimos no plano psicolóxico cando recibimos unha noticia traumática, descrito pola doutora Elisabeth Kübler-Ross: primeiro negámolo; despois sentimos ira; despois tentamos negociar, buscar un punto de mellora dentro do malo; despois deprimímonos; e finalmente aceptámolo e damos superado o trauma. Coa nova do colapso case todo o mundo comeza pola negación, e así a comunicación do colapso debe procurar axudar esas persoas a iren avanzando de fase en fase até a aceptación final, o cal resulta liberador e permite poñerse mans á obra dun xeito construtivo para preparar o mellor colapso posible. E precisamente aí é onde encaixa o obxectivo que algúns propoñemos de facer todo o posible por mellorar a nosa resiliencia como sociedades.

Decrecimiento
Adeus sustentabilidade, ola resiliencia

Hai quen apunta que o obxectivo da sustentabilidade xa non é posible e compre substituílo por un novo: a resiliencia.

E abofé que non é doado. Por se fosen poucos os atrancos descritos, existe tamén outro fenómeno chamado o efecto Casandra, baseado neste personaxe da mitoloxía grega, dotada polos deuses do poder de predicir o futuro, mais maldita co feito de que ninguén había crer nunca as súas predicións. E isto é o que lles pasa a moitas persoas do mundo da ciencia e da divulgación que tentan advertir á Humanidade do camiño suicida que levamos, mais que sofren dun eco nulo, cando non do total descrédito ou do ostracismo mediático e social.

As creacións artísticas facilitan loitar no mesmo plano contra o relato mítico do progreso.

Tamén poderiamos relacionar isto co clásico conto de Pedro e o lobo, aquel pastor que de tanto dicir na súa aldea, de brincadeira, que viña o lobo, ao final ninguén o cre cando tenta dar o aviso ante un ataque real. E así é que as persoas e os colectivos que hoxe tentamos advertir de que a enerxía fósil sobre a que se alicerza esta civilización vai esvaecerse axiña, pagamos por predicións erradas do pasado ou mesmo por predicións que realmente acertaron, pero que aínda así existe a percepción xeneralizada de que foron erradas, como é o caso do libro dos Límites do Crecemento, publicado en 1972 e actualizado dúas veces máis desde aquela, que malia ter demostrado repetidamente ser o modelo matemático que máis acertou predicindo como ía evolucionar a sociedade industrial cara ao colapso, nada menos que a 40 anos vista!... moita xente segue a pensar que se trabucara. Isto demostra que, ao final, por moitos datos científicos que acheguemos, por moitas demostracións empíricas que poñamos enriba da mesa de que estamos abocados a colapsar ou de que temos unha mudanza climática disparada, e que debemos actuar urxente e drasticamente, a loita non está nese plano senón no plano do mito, das crenzas, da fe, do irracional... E contra a fe, contra a superstición de que imos superar con tecnoloxía ou mediante as máxicas leis do mercado, calquera atranco enerxético ou ecolóxico... de pouco serven os datos que nos achega a ciencia. De aí a importancia das creacións culturais que facilitan a construción dun novo relato cultural, un relato mítico alternativo, un mito que, creado a partir de sólidas bases científicas, poida loitar no mesmo plano contra o relato mítico do progreso continuo.

Literatura
Contar o mañá

Cando as narradoras afrontan o reto de inventar como vai ser o mundo tras o colapso da civilización industrial.

E non podemos rematar sen mencionar unha cuestión crítica: se non queremos que o coñecemento do colapso nos paralice —outra cousa que nos botan en cara cando falamos de cuestións tan graves: que seica provocamos medo na xente— pois daquela temos que tomar o lado positivo do medo, esa reacción que nos pode paralizar mais que tamén nos pode salvar (ante un perigo que nos ameaza é vital sentir un medo que nos leve a evitalo ou a fuxir del!). Como adoita dicir Yayo Herrero, outra gran divulgadora ecofeminista da cuestión do colapso, "o medo só te paraliza se non sabes cara a onde correr". E así, as obras de ficción ou os proxectos políticos que nos debuxan cara a onde podemos camiñar para facer un colapso construtivo de novas civilizacións máis sinxelas, pero tamén máis libres e desfrutables, son guías fundamentais para atoparmos colectiva e individualmente o camiño.

Decrecimiento
El cénit del petróleo

¿Cuál debe ser la pedagogía que sigamos para comunicar el inevitable decrecimiento?

Sobre este blog
O Centro de Saberes para a Sustentabilidade (CSS) é un Regional Centre of Expertise on Education for Sustainable Development recoñecido oficialmente pola Universidade das Nacións Unidas. Ten como misión fundacional “informar, sensibilizar e implicar a comunidade educativa e a sociedade no seu conxunto na promoción da transformación social necesaria para o cumprimento dos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentable a través de experiencias cos pés na terra que fomenten a conservación, a sustentabilidade, a protección ambiental e a resiliencia“. O goberno do CSS é horizontal e democrático a través dun Consello Reitor formado por representantes de todos os axentes participantes. Máis información: http://www.saberes.eu
Ver todas las entradas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Decrecimiento
Decrecimiento ¡Baterías, no! ¡Catenarias! Por una movilidad justa y que tenga en cuenta los límites
No habrá futuro sustentable ni justo que no pase por relocalizar nuestras actividades socioeconómicas, adelgazar la industria, expandir la agroecología y reforzar la accesibilidad frente a la movilidad.
Industria pesada
Análisis La industria del acero más allá de la descarbonización
La importancia estratégica del acero, las dificultades que plantea su descarbonización y las consecuencias que puede tener en los territorios industriales hacen necesario un análisis honesto y realista de la transformación del sector siderúrgico. En este artículo analizamos algunas de las claves.
Ecología
ESS sostenibilidad ecológica No hay planeta B, pero sí plan B
¿Cómo entienden las entidades de la ESS la sostenibilidad ecológica? Llevamos el tema a los Twitch de MeCambio.
Sobre este blog
O Centro de Saberes para a Sustentabilidade (CSS) é un Regional Centre of Expertise on Education for Sustainable Development recoñecido oficialmente pola Universidade das Nacións Unidas. Ten como misión fundacional “informar, sensibilizar e implicar a comunidade educativa e a sociedade no seu conxunto na promoción da transformación social necesaria para o cumprimento dos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentable a través de experiencias cos pés na terra que fomenten a conservación, a sustentabilidade, a protección ambiental e a resiliencia“. O goberno do CSS é horizontal e democrático a través dun Consello Reitor formado por representantes de todos os axentes participantes. Máis información: http://www.saberes.eu
Ver todas las entradas
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”
América Latina
Caribe Haití: el fracaso neocolonial y el “eterno castigo de su dignidad”
La crisis de gobernabilidad que vive Haití después del alzamiento paramilitar que liberó a más de 3.600 presos y expulsó al primer ministro es un capítulo más de una historia colonialismo y dependencia.
Trabajo sexual
Estudio sobre trabajo sexual De la Policía, los dueños de locales y los clientes: así es la violencia que sufren las trabajadoras sexuales
Las trabajadoras sexuales sufren múltiples violencias y un estudio las recoge en sus propios términos. Las violencias más frecuentes por parte de los clientes consisten en la retirada del condón sin consentimiento o malos tratos verbales.
Urbanismo
Urbanismo La nueva Ley del Suelo va al Congreso bajo la acusación de fomentar pelotazos urbanísticos
Sumar y Podemos no garantizan el apoyo a la ley, que limita las posibilidades de declarar nulos los planes urbanísticos, así como la acción ciudadana contra las irregularidades urbanísticas.

Recomendadas

Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.
Cine
María Alché y Benjamín Naishtat “El cine puede proponer imágenes y reflexionar, y por eso Milei necesita destruirlo”
María Alché y Benjamín Naishtat dirigen ‘Puan’, una película optimista y amarga, entre la comedia y el cine social, que ofrece nuevas lecturas tras los primeros cien días de gobierno de Milei en Argentina.