Decrecimiento
Atrancos para comunicar o colapso
Como transmitirlle a unha sociedade dominada polo mito do progreso perpetuo a mensaxe de que vai colapsar?
As persoas que estamos implicadas na divulgación do colapso ecosocial afrontamos o reto de resolver unha cuestión básica: de que maneira comunicar a mensaxe de que a nosa civilización está a chegar a unha situación de colapso, e —sobre todo— como facelo dunha maneira efectiva, que teña unha repercusión práctica, que active unha resposta na sociedade á altura deste excepcional intre histórico. Tentaremos apuntar brevemente neste texto as claves deste problema comunicativo no que nos xogamos literalmente o futuro.
O primeiro, se queremos comunicar que hai —ou vai haber nas vindeiras décadas— un colapso civilizatorio, é, sen dúbida, achegar unha definición o máis clara posible do que é, e do que non é, un colapso. Cando falamos do colapso falamos simplemente da redución rápida, en termos históricos, da complexidade dun sistema, neste caso, dunha sociedade. Nin máis nin menos. É dicir: en primeiro lugar, é un proceso, non un instante. Segundo: non é a apocalipse, non é a fin dos tempos... e, de feito, nin ten por que ser tan sequera unha traxedia, nin implicar escenarios tipo Mad Max. É dicir, cabe falar de colapsos máis tráxicos e menos tráxicos... ou mesmo de colapsos liberadores. Como lembra o estudoso dos colapsos das civilizacións ao longo da Historia Joseph Tainter, na obra de referencia The Collapse of Complex Socities, o colapso só adoita ser unha auténtica traxedia para as elites, que ven esborrallarse as súas estruturas de poder, e por iso, ao ser elas as que escriben as crónicas históricas, seméllannos as caídas dos imperios algo terrible e repleto de sangue, lume e bágoas. Mais para boa parte do pobo, os colapsos poden ser, na realidade, unha liberación, sobre todo porque o poder, nas fases derradeiras dos procesos de colapso civilizatorio, adoita exercer, nas súas fuxidas cara a adiante, unha presión insufrible sobre o pobo, a base de impostos, desvalorizacións monetarias, guerras desesperadas ou represión militar, por poñer algúns exemplos.
Cabe falar de colapsos tráxicos, menos malos, e mesmo de colapsos liberadores para o pobo.
Sermos conscientes desa marxe de posibles colapsos bos, malos e menos malos, é imprescindible para motivar a cidadanía e escollermos colectivamente o camiño polo que facer ese descenso da montaña da complexidade que representaba a ilustración na capa do libro Guía para o descenso enerxético: Preparando unha Galiza pospetróleo.
Outro punto importante que cómpre discernirmos neste proceso comunicativo do que estamos a falar, é até que punto falamos dun colapso como posibilidade ou como certeza. Aquí existen diverxencias mesmo dentro do mundo académico e do movemento ecoloxista, e por suposto no político, moito máis remiso a aceptar que este mundo industrial e consumista toca á súa fin, aínda que haxa algún mandatario que recoñeza estar "obsesionado" pola posibilidade do colapso. Así, nin tan sequera toda a xente que participa dos movementos polo Decrecemento ou pola Transición pospetróleo acepta que estamos xa nas primeiras fases do colapso ou que este sexa ineludible.
Así e todo, aceptar o colapso como unha realidade inevitable (isto significa tan só —lembremos— aceptar que imos axiña cara a sociedades moito máis simples) facilita tomarmos decisións como persoas, familias, comunidades, organizacións ou país para ir preparando eses novos modelos socioeconómicos máis sinxelos. Esta aceptación, ademais, axúdanos a ilo facendo o antes posible. En calquera caso, quen non o acabe de ver claro, pode simplemente formular escenarios como axuda para tomar unha decisión responsable: que é o que sucedería se o colapso xa o temos enriba e non facemos nada?; que sucedería se nos adiantamos coa nosa adaptación nuns anos, nunha década, ao seu comezo...? E, así, a partir das respostas que obteña en cada caso, ha ter máis doado decidir a súa folla de ruta persoal ou colectiva.
A mensaxe de que imos colapsar bate frontalmente contra o mito do progreso perpetuo.
Evidentemente todo isto choca con importantes barreiras a nivel psicolóxico, pois esta información bate frontalmente contra o mito do progreso perpetuo, peta duramente contra os muros da cultura da modernidade. E, en consecuencia, quen recibe esta mensaxe do colapso adoita sufrir o que chamamos un proceso de disonancia cognitiva, moi difícil de superar. Por unha banda, tes todo un marco mental de crenzas moi solidamente alicerzadas, sobre como é o mundo e como funciona, e cara a onde vai... e por outro recibes unha información sobre o colapso do mundo actual que non ten encaixe, de ningunha das maneiras, dentro dese marco mental. Por dicilo en palabras de Jorge Riechmann: "Non cremos o que sabemos". Isto relaciónase tamén co coñecido proceso que seguimos no plano psicolóxico cando recibimos unha noticia traumática, descrito pola doutora Elisabeth Kübler-Ross: primeiro negámolo; despois sentimos ira; despois tentamos negociar, buscar un punto de mellora dentro do malo; despois deprimímonos; e finalmente aceptámolo e damos superado o trauma. Coa nova do colapso case todo o mundo comeza pola negación, e así a comunicación do colapso debe procurar axudar esas persoas a iren avanzando de fase en fase até a aceptación final, o cal resulta liberador e permite poñerse mans á obra dun xeito construtivo para preparar o mellor colapso posible. E precisamente aí é onde encaixa o obxectivo que algúns propoñemos de facer todo o posible por mellorar a nosa resiliencia como sociedades.
Decrecimiento
Adeus sustentabilidade, ola resiliencia
Hai quen apunta que o obxectivo da sustentabilidade xa non é posible e compre substituílo por un novo: a resiliencia.
E abofé que non é doado. Por se fosen poucos os atrancos descritos, existe tamén outro fenómeno chamado o efecto Casandra, baseado neste personaxe da mitoloxía grega, dotada polos deuses do poder de predicir o futuro, mais maldita co feito de que ninguén había crer nunca as súas predicións. E isto é o que lles pasa a moitas persoas do mundo da ciencia e da divulgación que tentan advertir á Humanidade do camiño suicida que levamos, mais que sofren dun eco nulo, cando non do total descrédito ou do ostracismo mediático e social.
As creacións artísticas facilitan loitar no mesmo plano contra o relato mítico do progreso.
Tamén poderiamos relacionar isto co clásico conto de Pedro e o lobo, aquel pastor que de tanto dicir na súa aldea, de brincadeira, que viña o lobo, ao final ninguén o cre cando tenta dar o aviso ante un ataque real. E así é que as persoas e os colectivos que hoxe tentamos advertir de que a enerxía fósil sobre a que se alicerza esta civilización vai esvaecerse axiña, pagamos por predicións erradas do pasado ou mesmo por predicións que realmente acertaron, pero que aínda así existe a percepción xeneralizada de que foron erradas, como é o caso do libro dos Límites do Crecemento, publicado en 1972 e actualizado dúas veces máis desde aquela, que malia ter demostrado repetidamente ser o modelo matemático que máis acertou predicindo como ía evolucionar a sociedade industrial cara ao colapso, nada menos que a 40 anos vista!... moita xente segue a pensar que se trabucara. Isto demostra que, ao final, por moitos datos científicos que acheguemos, por moitas demostracións empíricas que poñamos enriba da mesa de que estamos abocados a colapsar ou de que temos unha mudanza climática disparada, e que debemos actuar urxente e drasticamente, a loita non está nese plano senón no plano do mito, das crenzas, da fe, do irracional... E contra a fe, contra a superstición de que imos superar con tecnoloxía ou mediante as máxicas leis do mercado, calquera atranco enerxético ou ecolóxico... de pouco serven os datos que nos achega a ciencia. De aí a importancia das creacións culturais que facilitan a construción dun novo relato cultural, un relato mítico alternativo, un mito que, creado a partir de sólidas bases científicas, poida loitar no mesmo plano contra o relato mítico do progreso continuo.
Literatura
Contar o mañá
Cando as narradoras afrontan o reto de inventar como vai ser o mundo tras o colapso da civilización industrial.
E non podemos rematar sen mencionar unha cuestión crítica: se non queremos que o coñecemento do colapso nos paralice —outra cousa que nos botan en cara cando falamos de cuestións tan graves: que seica provocamos medo na xente— pois daquela temos que tomar o lado positivo do medo, esa reacción que nos pode paralizar mais que tamén nos pode salvar (ante un perigo que nos ameaza é vital sentir un medo que nos leve a evitalo ou a fuxir del!). Como adoita dicir Yayo Herrero, outra gran divulgadora ecofeminista da cuestión do colapso, "o medo só te paraliza se non sabes cara a onde correr". E así, as obras de ficción ou os proxectos políticos que nos debuxan cara a onde podemos camiñar para facer un colapso construtivo de novas civilizacións máis sinxelas, pero tamén máis libres e desfrutables, son guías fundamentais para atoparmos colectiva e individualmente o camiño.
Pensamiento
Yayo Herrero: “Mirar desde el prisma de la sostenibilidad de la vida nos lleva a asumir la urgencia en ponernos de acuerdo”
La antropóloga y activista Yayo Herrero reflexiona sobre ecologismo, feminismo y antirracismo y la articulación de una agenda emancipadora.
Decrecimiento
El cénit del petróleo
¿Cuál debe ser la pedagogía que sigamos para comunicar el inevitable decrecimiento?
Relacionadas
Energías renovables
‘Planet of the Humans’, un polémico documental sobre os límites das enerxías renovables
Producido por Michael Moore ten levantado críticas e apoios desde diversos ámbitos ecoloxistas.
Decrecimiento
El planeta de los humanos y los cuentos de hadas del crecimiento
Los documentales Planet of the Humans, de Jeff Gibbs y producido por Michael Moore, y Cuentos de hadas del crecimiento, de Pierre Smith Khanna, se han lanzado gratuitamente a la red con una temática similar: el decrecimiento inevitable en un mundo finito.
Decrecimiento
Dicir adeus ao PIB despois da COVID-19
Académicos de Euskal Herria e Países Baixos reclaman medidas de economía ecolóxica comezando polo abandono do PIB como guía da política económica.
Destacadas
Industria aeroespacial
Contrapartidas al rescate de aerolíneas: Air France reducirá emisiones mientras Iberia negocia con el Gobierno
Universidad
El alumnado universitario becado demuestra mejores resultados académicos
El anuncio de la eliminación del criterio académico para las becas universitarias ha generado rechazo entre los defensores de la “cultura del esfuerzo”, pero la actualización de cifras del sistema universitario demuestra lo que los expertos ya advertían: los estudiantes becados son los que más rinden, y las ayudas han de buscar paliar la desigualdad social en el acceso a la educación superior.
Extrema derecha
A los monstrous no mirar
La mejor manera de contraatacar es construyendo alternativa, porque ya hemos visto que, haciéndoles caso, aunque sea con buenas intenciones, el monstruo sólo crece y se enfurece.
Sexualidad
Bel Olid: “Tinder es lo que tú quieres que sea, no es ni mejor ni peor que un bar”
Bel Olid es la autora del libro ¿Follamos?, un ensayo sobre las relaciones sexoafectivas que nació con la adolescencia de sus dos hijos.
Libertad de información
Reporteros Sin Fronteras acusa a Vox de “alimentar el odio a la prensa” y fomentar agresiones a periodistas
Para el presidente de RSF-España, “el odio a los medios que alimenta Vox constantemente se traduce en violencia contra los periodistas a pie de calle”.
Humor
Las terrazas en ‘Madrid’, por Mauro Entrialgo
Nueva entrega del cuaderno de bitácora de una pandemia que Mauro Entrialgo está realizando para El Salto.
Memoria histórica
Carabanchel pide a Marlaska recuperar la memoria de la cárcel convertida en CIE
Coronavirus
La autogestión de los cuidados en un Chile en resistencia
Numerosas iniciativas en Valparaíso permiten crear estructuras de salud paralelas a las oficiales, ante el olvido de los más vulnerables por parte del Estado
Política
Mi libertad y solo mi libertad
Cuando el individualismo esencialista se estructura y se recrudece en las sociedades, al final, en la apelación de libertades y derechos, estos se reducen a los propios pasando por alto, y en ocasiones por encima, de los derechos del resto.
Últimas
Migración
Migrar o invertir la propia vida como peaje
A los detractores de la inmigración todo indica que les mueve un egoísmo desbordante fruto de un privilegio inmerecido. La mera casualidad de haber nacido en un lugar concreto les otorga un derecho de movilidad ilimitado que, a su vez, les habilita a desembarcar en los países de aquellos que quieren ver sólo como atracción exótica.
Coronavirus
¿Una buena oportunidad?
Cuando finalice la epidemia, nuestros gobiernos seguirán con su dinámica habitual, la de gestionar el funcionamiento de la máquina-mundo capitalista e intentar atenuar diariamente sus daños colaterales.
Laboral
El sindicato gallego CUT se querella contra Marlaska por la prohibición de la manifestación del primero de mayo
Considera que existe una discriminación ideológica, ya que las manifestaciones de la ultraderecha han podido llevarse a cabo durante el estado de alarma, mientras su propuesta fue prohibida.
Migración
Las administraciones dejan en desamparo a un grupo de migrantes argelinos
Las 16 personas argelinas que tras llegar a la costa de Motril, y pasar por el Centro de atención temporal de extranjeros, fueron abandonados ante la subdelegación del gobierno y después retenidas en instalaciones no aptas están siendo ya derivadas con el apoyo de APDHA.