Adeus sustentabilidade, ola resiliencia

É ben coñecida a definición do concepto de sustentabilidade, a partir do Informe Brundtland de 1987: a capacidade (da sociedade) de satisfacer as necesidades das actuais xeracións sen comprometer a capacidade das futuras xeracións para satisfaceren as súas. Na realidade, do que falaba aquel informe preparado baixo a dirección da primeira ministra norueguesa para a ONU baixo o título de O noso futuro común, era concretamente do desenvolvemento sustentable, unha auténtica contraditio in terminis ou oxímoro, como se ten denunciado desde entón, principalmente desde o movemento a prol do Decrecemento e desde a Economía Ecolóxica. Porén, se deixamos de lado o aspecto de desenvolvemento/crecemento sobre o que xa falaramos anteriormente neste blog e nos centramos na visión das sociedades sustentables, veremos que desde aquel 1987 o concepto sufriu varios procesos de desvirtuación. Por unha banda, un partillamento inherentemente contraditorio en tres tipos de sustentabilidade: a económica, a social e a ecolóxica, o cal nega o carácter integral da sustentabilidade de calquera sistema, e favorece unha visión parcial e illada das tres esferas, na realidade insertas unhas dentro das outras e absolutamente retroalimentadas. E aínda por riba, o termo sufriu o clásico proceso de asimilación/deturpación polo propio sistema insustentable que apuntaba a mudar, e hoxe en día está tan baleiro de contido que tanto colocan o adxectivo sustentable unha empresa coma ENCE, como unha lei de economía convencional como foi a aprobada polo Goberno Zapatero en 2011, ou mesmo se chega a falar de conceptos que atentan contra o máis básico sentido común, como a ‘minaría sustentable’. De aí que os maiores defensores da idea inicial de sustentabilidade falen dunha interpretación débil dela.

O concepto de sustentabilidade foi partillado e desvirtuado. Con todo, o máis grave é que xa non resulta útil, por imposible.

Con todo, a cuestión máis grave vencellada con este concepto na actualidade, é que podería xa ser inútil, mesmo na súa concepción forte. Un dos pescudadores máis relevantes que cuestionou que a sustentabilidade siga a ser viable é precisamente un dos autores principais dun estudo pioneiro sobre a cuestión, o Limits to Growth , publicado en 1972 polo Club de Roma e realizado por un equipo do MIT e que fora dirixido por unha muller: Donella Meadows. Ben, pois precisamente o seu viúvo e co-autor daquel informe, Dennis Meadows, afirmou en 2012, nunha conferencia organizada polo propio Club de Roma para conmemorar as catro décadas daquela publicación seminal na advertencia sobre a insustentabilidade do modelo civilizatorio, que a sustentabilidade fora posible durante as primeiras décadas posteriores á publicación daquel libro, mais que a día de hoxe xa non o era. Noutras palabras: se a sustentabilidade pretendía evitar o choque da nosa civilización cos límites planetarios, agora xa é tarde para evitar o impacto por moito que pisemos o freo, e o que cómpre é preparármonos para que ese choque implique o menor sufrimento social e ecolóxico posible. Así logo, Meadows propón como obxectivo alternativo o da resiliencia. Este termo, que vén sendo usado desde ámbitos tan diversos como a enxeñaría, a ecoloxía ou a psicoloxía, mide a capacidade dun individuo, organización ou sistema para resistir un impacto ou trauma importante sen perder as súas funcións principais. A súa representación simbólica adoita ser a árbore flexible, coma a abeleira ou o salgueiro que se dobran ante o vendaval, para non romperen. Isto é: o científico de sistemas estadounidense proponnos fortalecer as nosas sociedades para que sobrevivan nas mellores condicións posibles a un colapso sistémico que xa non se pode evitar, é dicir, para que sobrevivan á súa propia e irreversible insustentabilidade.

Lonxe deste diagnóstico, os gobernos máis progresistas aínda enchen hoxe o seu discurso coa palabra sustentabilidade e enmarcan pretendidamente as súas accións nun plan mundial co aval da ONU: a Axenda 2030 ou Obxectivos do Desenvolvemento Sustentable. É dicir, se as advertencias de Meadows e outros están no certo, estarían apuntando as súas políticas cara a algo que, ademais de ser internamente incoherente, xa non sería factible, porque xa chegariamos tarde.

Os discursos e programas políticos seguen a abusar do termo sustentable, e apenas recoñecen o que foi proposto como substituto: a resiliencia.

Porén, paseniño, o concepto de resiliencia vaise abrindo paso, non só no mundo académico, senón tamén empresarial, urbanístico, das estratexias de seguridade nacional, etc. Así, en Estocolmo vén traballando nestas cuestións desde 2007 un importante centro de investigación. Un dos principais webs sobre o colapso ecosocial en lingua inglesa ten por nome Resilience.org. O movemento das Localidades en Transición fai da resiliencia un eixo central da súa transformación desde abaixo de vilas e cidades. En Andalucía púxose en marcha en 2017 unha campaña de sensibilización e debate social centrada na resiliencia con apoio do anterior goberno do PSOE, que xa se levaba preparando desde 2015. E tamén en Galiza tentamos ir sementando este novo concepto desde colectivos como o Instituto Resiliencia e mais o CSS. Por desgraza, aínda está ausente das propostas dos nosos gobernos locais, autonómicos ou centrais, maila ser un termo que inza algún documento presentado desde alianzas xurdidas do mundo da ciencia e do activismo e dirixidas ao Ministerio de Transición Ecolóxica español. Daranse de conta demasiado tarde os nosos gobernos de que xa chegamos demasiado tarde a aquel fermoso pero xa imposible obxectivo da sustentabilidade?