Medio rural
A xestión comunitaria da auga: singularidades e conflitos

Polas mañás, antes da alborada, unha sombra atravesa a  estrada, sube cara ao monte, desvíase nun camiño e adéntrase no reino dos carballos. Desde hai décadas -e non sei se séculos-, cada mañá, case sempre á mesma hora, pasa a sombra que sempre pertence a persoas diferentes. Quen podería dicir que alí nas tebras é onde nace o segredo do perpetuo verde dos montes galegos.

Veño dunha cidade seca. Cando tiña doce anos, estimouse que o subministro natural da auga da cidade ía a rematar en meses. Medrei vendo como a xente pagaba a camións aos que lles chamamos “pipas” para que lles enchesen a cisterna das casas. Os cortes de auga ían sorteándose por barrios da cidade e podían chegar a durar até unha semana enteira.

De alí a miña sorpresa cando cheguei a Galicia, onde a auga sae por todos lados. Sempre hai un rego con auga nalgún camiño e, se andas un pouco máis, atopas regatos e regatos de auga que baixan a máxima velocidade. Despois están as fontes coa súa auga fresca que brota lixeira e constante dun buraquiño entre as pedras. E, por suposto, tamén están os ríos, aquelas venas da terra, cuxas beiras son o único lugar no cal se pode escapar do calor abafante do verán.

E eu non podo máis que darlle a razón á xente que di “non hai auga máis saborosa ca de aquí”, porque foi aquí onde probei por primeira vez unha auga que realmente non ten máis sabor ca da frescura. Mais non foi isto a única cousa que me deixou marabillada, senón tamén o feito de que o carácter comunitario da poboación estea presente até na xestión do líquido que alimenta o monte enteiro.

O SISTEMA DE REGO

Ninguén lembra xa en que ano foi. Mais calquera pode contar un anaco da historia da estrada que une a parroquia coa vila máis próxima: “Tíñamos quendas cada fin de semana para ir a pavimentar o camiño”, “ninguén nos construi a estrada, fomos nós, toda a xente da aldea, coas nosas propias mans.”

Este tipo de estratexias de cooperación para afrontar os problemas comúns aparecen un detrás doutro se escarvas un pouquiño. O sistema de rego que alimenta a todos os predios da aldea, por exemplo, tamén foi produto da construción colectiva das habitantes.

Malia que as zonas labregas teñan mudado, tanto pola emigración, como polo desenvolvemento da industria agraria, varios dos sistemas que algunha vez naceron para subsistir en períodos marcados pola precariedade sobreviven até os nosos días.

Tal é o caso do subministro da auga. Fronte a necesidade de regar os eidos e darlles de beber ao gando durante os estíos máis secos, a comunidade organizouse para deseñar sistemas de repartición da auga mediante regos.

Estímase que na Galiza poden haber máis de 5.000 captacións de auga comunitarias que abastecen a aproximadamente 300.000 persoas

O sistema que se usa na miña aldea, e que supoño de debe parecerse aos de outras, consiste na construción dunha presa onde a auga do monte se acumula pola noite. Así, cada mañá e segundo de quen sexa a quenda, alguén sube á presa e mide a auga que se acumulou para ese día metendo un pao até o fondo. A auga deixa marcada a profundidade do pozo desa mañá e procédese a repartir a auga entre a cantidade de persoas que farán uso dela ese día. A zona mollada do pao sirve para axudar a dividir con máis exactitude a cantidade da auga entre o número de persoas que regarán con ela.

Ábrese a chave e déixase correr a auga. Cada persoa vai dirixíndoa até a súa finca tapando con terra posíbeis desvíos. Mais hai que estar atentos. A persoa seguinte ten que subir até á presa para mirar se a persoa da quenda previa xa rematou coa cantidade de auga que lle correspondía e, de ser así, traza unha nova ruta co sacho cara ao seu eido, onde a deixa correr para regar a herba, as árbores, as verzas...

Con todo, o sistema non sempre é tan doado. As discusións sobre as quendas ou o pouco tempo que alguén deixou correr a auga soen ser frecuentes. Unha das miñas veciñas contábame: “Un día, Gloria e a señora Digna deixáronme a súa queda de auga para que puidera regar unhas sementes. O malo foi que tamén lle tocaba a Carmen, quen é boa persoa pero que non é moi legal no tema da auga. Entón eu fixen os regos para levar a auga ao meu eido e comecei a regalo. Mais ao pouco tempo a auga parou. Seguín o rego camiño arriba e descubrín que alguén o tiña tapado. Destapeino de novo e comezou a fluír a auga outra vez. Mais só chegar á finca, detívose de novo. Así pasou tres ou catro veces até que fun até onde Carmen para cantarlle unha boa. Ela estaba agachada a esperar a que marchase para volver a tapar o rego e quedarse con toda a auga”.

O sistema de rego aínda é bastante utilizado pola miña veciñanza. Mais tamén hai que destacar que a emigración e o envellecemento da poboación ten producido certo grao de abandono desta práctica na medida na que a cantidade de gando na zona decrece e a desatención de terreos avanza progresivamente.

O CONFLICTO DO ABASTECEMENTO AUTÓNOMO

Segundo as cifras ofrecidas polo xornal Campo Galego o 25% da poboación galega subminístrase de auga de pozos ou de comunidades de augas veciñais, como é o caso da miña aldea. Este nivel de autoxestión se debe a que non existen (ou existían) redes de subministro centralizadas. Estímase que na Galiza poden haber máis de 5.000 captacións de auga comunitarias que abastecen a aproximadamente 300.000 persoas. Con todo, moitas desas captacións non contan con controles de potabilidade.

En canto se creou a rede municipal da auga, as normativas prohibiron que as persoas tiveran acceso a rede municipal e á traída veciñal. Dese xeito, segundo Campo Galego, a Administración busca eliminar as captacións comunitarias nas zonas que conten coas dúas opcións. As comunidades afectadas como o foron os concellos de Tomiño o Tui, proclamáronse en contra das medidas, xa que para eles esta substitución da traída veciñal era unha cuestión de lucro. E, para solucionar a cuestión da calidade da auga, a veciñanza declarou que necesitaba do apoio da administración para atender o asunto.

Porén, no ano 2010, a Xunta redactou o “Plan Auga”, o plan vixente do abastecemento do auga para o consumo humano. Conforme o expoñe o Informe sobre el abastecimiento autónomo en Galicia do 2018, un dos obxectivos do Plan é subministrar de auga con garantía en cantidade e calidade, tanto ao medio rural como ao urbano. No entanto, o Plan deixa a elección do estado a extensión da súa aplicación ás augas que abastezan a menos de 50 persoas.

Isto, no caso de Galiza implica que a priori, o 80% da poboación quede fora do alcance do Plan. Con todo, os núcleos con menos de 50 habitantes que se atopan xeograficamente próximas ás redes de subministro existentes poden acceder ao Plan. De calquera maneira, o informe mencionado indica que o 10% da poboación galega queda fora do alcance do Plan que inclúe apoios en materia de augas de consumo brindados pola administración autonómica.

É dicir que, desde hai dez anos, o Plan vixentes da Xunta está a deixar desatendidas as poboacións que precisarían de apoios para que a auga das traídas veciñais sexa de boa calidade. Mentres tanto, prohíbense que comunidades conten cun subministro dobre en detrimento destas traídas autónomas e a favor das redes municipais, que custan á xente case o triplo. O que parece unha afronta (ou un grave esquecemento) das administracións contra as augas de xestión comunitaria, non ten logrado sequera propoñer unha solución factible que garante un beneficio seguro para as pequenas poboacións cun sistema de abastecemento autónomo, que non poden (nin queren) acceder ás redes municipais.

A autoxestión da auga, unha loita veciñal

Daniel Prada

Movimiento vecinal

A autoxestión da auga, unha loita veciñal

Daniel Prada

Os usuarios de traídas comunitarias atópanse acotío con dificultades para conseguir que os organismos reguladores renoven as súas concesións.