Opinión
Marx contra 'El mal querer'

Algunhas destas cuestión son: cando e como se xustifica a representación de experiencias de grupos alternos dos que non se forma parte? Pode alguén dende unha posición de privilexio representar a ditos grupos sen caer no chauvinismo? Por que se lle impide ao subalterno representarse a si mesmo en primeiro lugar?

A réplica podre dos apoloxistas da industria cultural foi defender alterados o dereito de todo artista a recoller calquer cultura que quixer, e que toda acusación de apropiación cultural ou racismo non é senón un ataque “infantil” ao dereito fundamental de liberdade de expresión artística. Facendo oídos xordos aos esforzos pedagóxicos que insistían en que crítica de “racista e antixitana” ía dirixida principalmente á industria cultural (Sony Music e non tanto Rosalía a cantante, no que nos ocupa), reduciron o debate ao absurdo e fixeron da “apropiación cultural” un home de palla que ten ben pouco –senón nada– que ver coa intención orixinal do concepto. Chegadas a este punto, o asunto tornouse tabú moralista de “posmos” a ollos da opinión pública, en parte abofé porque é unha idea máis intuitiva para a que non cómpre unha mínima lectura postcolonial, mais tamén pola clara intencionalidade política dos caricaturistas: ao pobo xitano quéreno no gueto (tamén) teórico.

A crítica de “racista e antixitana” ía dirixida principalmente á industria cultural

Esta condena á superficialidade de cuestións complexas plantexadas por identidades oprimidas, segue unha liña de continuidade que vai –permítasenos a provocación– dos vídeos de youtubers, como Un Tío Blanco Hetero, a libros como “La trampa de la diversidad” de Daniel Bernabé. Non imos aquí repetirlle por enésima vez a resposta detida a unha impostura que atribúe aos movementos “identitarios” o que son, en realidade, ineptitudes (ou directamente fobias) políticas propias. Sería caermos na súa “trampa”. Dende o noso punto de vista, ademais, parécenos dunha prioridade ridícula en comparación coa amplísima difusión da propia caricatura entre as identidades non cuestionadas (ben acaído aquí de novo o dos “tíos brancos heteros”) coas que comparten clase social e intereses.

Móvenos neste artigo o feito de que, se chegado o momento no que ao dicir unha cousa todo (ou case todo) o mundo enténdea de certa maneira, importa pouco ou menos a intención orixinal do concepto. Que “apropiación cultural” sexa na práctica sinónimo popular de mestizaxe ou intercambio cultural apunta a unha notable falta de precisión deste termo fóra da discusión académica. Pásalle como aos “posmodernos” que batallan Bernabé e os seus. E xa que logo, o problema non era que as acusación de “apropiación” a Rosalía estiveran sempre fóra de lugar –invocando para isto a Paco de Lucía, Lorca ou mesmo a Camarón–, senón que cando si eran pertinentes e xustas apuntaban a algo máis específico que a “apropiación”. Abondaba para isto escoitar 5 minutos máis estas críticas para comprendelas: ler artigos como os da avogada Pastora Filigrana ou o historiador Rafael Buhigas, falando de expropiación, de descontextualización para manter estereotipos interesados.

A categoría de apropiación cultural pode, abofé, resultar ampla de máis para comunicar o que non poucas veces se pretende. E, debido a esta mesma amplitude, pode prestarse a xuízos apresurados nos que unha crítica fundada que empregue o termo sexa inmediatamente descartada baixo o argumento da necesidade de compartir e “normalizar” outras culturas. Isto adiántanos a necesidade de que as nosas categorías conceptuais sexan precisas, mais ao que imos é a que as críticas de apropiación cultural non poden nin deben desbotarse como unha queixa banal e atomística do nativo ante o foráneo. Afirmamos aquí sen temor a equivocarmonos que o pobo xitano non reivindica esencialismo ningún no tocante á recente polémica en torno ao cante flamenco. Sobrado recoñecemento ten feito a figuras como Antonio Chacón ou La Niña de La Puebla. Pódese dicir o mesmo acaso dende a outra parte? Que de alguén coma Lola Flores perduren, na cultura popular paya, os sotaques e anécdotas na televisión antes que a súa obra musical fala por si só.

Sony Music e Rosalía sitúanse no mercado liberal das ideas

A controversia en torno a Rosalía é honesta. Hai unha intención de diálogo construtivo dirixido ás formas nas que unha determinada experiencia cultural ou identitaria é cruamente expropiada e alienada daquelas ás que pertence –podemos admitir, de maneira non exclusiva ao pobo xitano no tocante ao flamenco– sen unha mínima preocupación pola experiencia mesma, que se deforma ao discurso de quen nada sabe do que é a marxinalización, o gueto, as miradas de receo pola rúa ante a propia presencia. Tampouco quere saber. Sony Music e Rosalía sitúanse no mercado liberal das ideas e fano de maneira deshonesta: quéixanse da crítica confundíndoa coa censura. Un mercado liberal que é depredador e que inevitablemente xera conflito, a necesidade de que o explotador sexa expropiado tamén no eido cultural dende a posición de clase das desposuídas. Así, a razón pola que nos decantamos por empregar “explotación” no canto de “apropiación” cultural, é porque este último termo non comunica o que está aquí en xogo e, xa que logo, préstase ao malentendido.

Cremos moi conveniente aquí rescatar e exarminarmos a distinción que Marx fixera da propiedade privada capitalista respecto da propiedade nun sentido xeral. Propiedade ven a ser o comportamento do ser humano coas súas condicións naturais de produción como algo de seu –ou máis ben que comportamento, é a súa dobre existencia en tanto que subxectivamente como persoa, e obxectivamente nesas nesas condicións naturais da súa existencia–. Toda produción é logo apropiación da natureza por parte do individuo no seu seo e por intermedio dunha sociedade determinada. A produción cultural non é, dende logo, ningunha excepción: a artista pertence ela mesma a unha nacionalidade (e sociedade) na que se apropia da súa lingua, cultura, etc. para unha produción que ten como obxectivo a reprodución da artista con e nestas súas condicións obxectivas de existencia.

O que se poñen en cuestión son as formas parasitarias nas que se distorsiona unha experiencia cultural

Como se pode comprender, é absurdo saltar de aquí a unha forma determinada da propiedade como é a propiedade privada capitalista. Nesta última, dase unha expropiación do productor directo a través da explotación económica de traballo alleo. Retomando o caso da produción cultural: o que fora obxecto de uso para a comunidade na que se creou esa cultura, tórnase mercadoría, un obxecto ao que lle pomos prezo para a súa compra-venda. E velaí que as queixas máis habituais sobre “apropiación cultural” sexan de feito, máis ben, sobre “explotación cultural”, xa que o que se poñen en cuestión son as formas parasitarias nas que se toma e distorsiona unha experiencia cultural para a súa mercantilización. Do mesmo xeito que acontece nunha fábrica co xefe cara o persoal operario, hai un lóxico desinterese na vida diaria daquelas culturas que a clase capitalista explota económicamente: tal é como debemos entender a lóxica perversa da “desxitanización” do flamenco.

Non cabe dúbida e non está en discusión que as culturas desenvólvense a través da mestizaxe e do intercambio. Non hai unha soa cultura que exista hoxe sen terse apropiado de elementos doutras, como non existe idea completamente atomizada. Mesmo as culturas subalternas que están a ser expropiadas e explotadas pola industria cultural do primeiro mundo, desenvolvéronse e evolúen acordo a procesos de apropiación.

O cante, toque e baile flamenco non son, naturalmente, ningunha excepción. De aí a preocupación pola categoría, pola precisión conceptual que tenta reflexionar sobre se as formas de apropiación son ou non son depredadoras. Porque se o problema está vagamente definido pola nosa parte –a apropiación cultural no seu sentido máis amplo–, non nos debera indignar logo a vaguidade parella que resulta en que o hit musical do momento use o caló como un accesorio máis. A categoría, dende o punto de vista marxista, tampouco debe reducirse a un exercicio inútil de denuncia do grupo privilexiado, de queixa sobre as formas nas que se apropia unha manifestación cultural sen atender á situación que permite que persistan esas formas depredadoras. Tomemos, xitanos e payos, as discográficas por asalto.