Música
Marx contra 'El mal querer'

Lévase falado moito no último ano en torno ao concepto de apropiación cultural a raiz do despunte mediático da cantante catalá Rosalía. O interesante debate que abre aquí parte do feminismo xitano sobre a ética da representación, toca unha serie de cuestións importantes que pretende abordar este texto.

24 jul 2019 15:30

Algunhas destas cuestión son: cando e como se xustifica a representación de experiencias de grupos alternos dos que non se forma parte? Pode alguén dende unha posición de privilexio representar a ditos grupos sen caer no chauvinismo? Por que se lle impide ao subalterno representarse a si mesmo en primeiro lugar?

A réplica podre dos apoloxistas da industria cultural foi defender alterados o dereito de todo artista a recoller calquer cultura que quixer, e que toda acusación de apropiación cultural ou racismo non é senón un ataque “infantil” ao dereito fundamental de liberdade de expresión artística. Facendo oídos xordos aos esforzos pedagóxicos que insistían en que crítica de “racista e antixitana” ía dirixida principalmente á industria cultural (Sony Music e non tanto Rosalía a cantante, no que nos ocupa), reduciron o debate ao absurdo e fixeron da “apropiación cultural” un home de palla que ten ben pouco –senón nada– que ver coa intención orixinal do concepto. Chegadas a este punto, o asunto tornouse tabú moralista de “posmos” a ollos da opinión pública, en parte abofé porque é unha idea máis intuitiva para a que non cómpre unha mínima lectura postcolonial, mais tamén pola clara intencionalidade política dos caricaturistas: ao pobo xitano quéreno no gueto (tamén) teórico.

A crítica de “racista e antixitana” ía dirixida principalmente á industria cultural

Esta condena á superficialidade de cuestións complexas plantexadas por identidades oprimidas, segue unha liña de continuidade que vai –permítasenos a provocación– dos vídeos de youtubers, como Un Tío Blanco Hetero, a libros como “La trampa de la diversidad” de Daniel Bernabé. Non imos aquí repetirlle por enésima vez a resposta detida a unha impostura que atribúe aos movementos “identitarios” o que son, en realidade, ineptitudes (ou directamente fobias) políticas propias. Sería caermos na súa “trampa”. Dende o noso punto de vista, ademais, parécenos dunha prioridade ridícula en comparación coa amplísima difusión da propia caricatura entre as identidades non cuestionadas (ben acaído aquí de novo o dos “tíos brancos heteros”) coas que comparten clase social e intereses.

Móvenos neste artigo o feito de que, se chegado o momento no que ao dicir unha cousa todo (ou case todo) o mundo enténdea de certa maneira, importa pouco ou menos a intención orixinal do concepto. Que “apropiación cultural” sexa na práctica sinónimo popular de mestizaxe ou intercambio cultural apunta a unha notable falta de precisión deste termo fóra da discusión académica. Pásalle como aos “posmodernos” que batallan Bernabé e os seus. E xa que logo, o problema non era que as acusación de “apropiación” a Rosalía estiveran sempre fóra de lugar –invocando para isto a Paco de Lucía, Lorca ou mesmo a Camarón–, senón que cando si eran pertinentes e xustas apuntaban a algo máis específico que a “apropiación”. Abondaba para isto escoitar 5 minutos máis estas críticas para comprendelas: ler artigos como os da avogada Pastora Filigrana ou o historiador Rafael Buhigas, falando de expropiación, de descontextualización para manter estereotipos interesados.

A categoría de apropiación cultural pode, abofé, resultar ampla de máis para comunicar o que non poucas veces se pretende. E, debido a esta mesma amplitude, pode prestarse a xuízos apresurados nos que unha crítica fundada que empregue o termo sexa inmediatamente descartada baixo o argumento da necesidade de compartir e “normalizar” outras culturas. Isto adiántanos a necesidade de que as nosas categorías conceptuais sexan precisas, mais ao que imos é a que as críticas de apropiación cultural non poden nin deben desbotarse como unha queixa banal e atomística do nativo ante o foráneo. Afirmamos aquí sen temor a equivocarmonos que o pobo xitano non reivindica esencialismo ningún no tocante á recente polémica en torno ao cante flamenco. Sobrado recoñecemento ten feito a figuras como Antonio Chacón ou La Niña de La Puebla. Pódese dicir o mesmo acaso dende a outra parte? Que de alguén coma Lola Flores perduren, na cultura popular paya, os sotaques e anécdotas na televisión antes que a súa obra musical fala por si só.

Sony Music e Rosalía sitúanse no mercado liberal das ideas

A controversia en torno a Rosalía é honesta. Hai unha intención de diálogo construtivo dirixido ás formas nas que unha determinada experiencia cultural ou identitaria é cruamente expropiada e alienada daquelas ás que pertence –podemos admitir, de maneira non exclusiva ao pobo xitano no tocante ao flamenco– sen unha mínima preocupación pola experiencia mesma, que se deforma ao discurso de quen nada sabe do que é a marxinalización, o gueto, as miradas de receo pola rúa ante a propia presencia. Tampouco quere saber. Sony Music e Rosalía sitúanse no mercado liberal das ideas e fano de maneira deshonesta: quéixanse da crítica confundíndoa coa censura. Un mercado liberal que é depredador e que inevitablemente xera conflito, a necesidade de que o explotador sexa expropiado tamén no eido cultural dende a posición de clase das desposuídas. Así, a razón pola que nos decantamos por empregar “explotación” no canto de “apropiación” cultural, é porque este último termo non comunica o que está aquí en xogo e, xa que logo, préstase ao malentendido.

Cremos moi conveniente aquí rescatar e exarminarmos a distinción que Marx fixera da propiedade privada capitalista respecto da propiedade nun sentido xeral. Propiedade ven a ser o comportamento do ser humano coas súas condicións naturais de produción como algo de seu –ou máis ben que comportamento, é a súa dobre existencia en tanto que subxectivamente como persoa, e obxectivamente nesas nesas condicións naturais da súa existencia–. Toda produción é logo apropiación da natureza por parte do individuo no seu seo e por intermedio dunha sociedade determinada. A produción cultural non é, dende logo, ningunha excepción: a artista pertence ela mesma a unha nacionalidade (e sociedade) na que se apropia da súa lingua, cultura, etc. para unha produción que ten como obxectivo a reprodución da artista con e nestas súas condicións obxectivas de existencia.
O que se poñen en cuestión son as formas parasitarias nas que se distorsiona unha experiencia cultural

Como se pode comprender, é absurdo saltar de aquí a unha forma determinada da propiedade como é a propiedade privada capitalista. Nesta última, dase unha expropiación do productor directo a través da explotación económica de traballo alleo. Retomando o caso da produción cultural: o que fora obxecto de uso para a comunidade na que se creou esa cultura, tórnase mercadoría, un obxecto ao que lle pomos prezo para a súa compra-venda. E velaí que as queixas máis habituais sobre “apropiación cultural” sexan de feito, máis ben, sobre “explotación cultural”, xa que o que se poñen en cuestión son as formas parasitarias nas que se toma e distorsiona unha experiencia cultural para a súa mercantilización. Do mesmo xeito que acontece nunha fábrica co xefe cara o persoal operario, hai un lóxico desinterese na vida diaria daquelas culturas que a clase capitalista explota económicamente: tal é como debemos entender a lóxica perversa da “desxitanización” do flamenco.

Non cabe dúbida e non está en discusión que as culturas desenvólvense a través da mestizaxe e do intercambio. Non hai unha soa cultura que exista hoxe sen terse apropiado de elementos doutras, como non existe idea completamente atomizada. Mesmo as culturas subalternas que están a ser expropiadas e explotadas pola industria cultural do primeiro mundo, desenvolvéronse e evolúen acordo a procesos de apropiación.

O cante, toque e baile flamenco non son, naturalmente, ningunha excepción. De aí a preocupación pola categoría, pola precisión conceptual que tenta reflexionar sobre se as formas de apropiación son ou non son depredadoras. Porque se o problema está vagamente definido pola nosa parte –a apropiación cultural no seu sentido máis amplo–, non nos debera indignar logo a vaguidade parella que resulta en que o hit musical do momento use o caló como un accesorio máis. A categoría, dende o punto de vista marxista, tampouco debe reducirse a un exercicio inútil de denuncia do grupo privilexiado, de queixa sobre as formas nas que se apropia unha manifestación cultural sen atender á situación que permite que persistan esas formas depredadoras. Tomemos, xitanos e payos, as discográficas por asalto.

Pueblo gitano
Marketing con lunares y volantes

Una cantante ha publicado un videoclip musical de flamenco y trap donde aparecen toreros, palabras en caló y nazarenos en monopatín. Con este producto, ha generado una falsa polémica identitaria que perpetúa estereotipos sobre Andalucía y el pueblo gitano, ignorando una historia de opresión y culturas de resistencia.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Pueblo gitano
Pueblo gitano A propósito del Año del Pueblo Gitano y los 600 años de negación del otro
El 8 de abril se celebra, como cada año, el Día Internacional del Pueblo Gitano. Pero no es este 2025 un 8 de abril como otro cualquiera, al menos, no en España.
Antigitanismo
Antigitanismo Queridas payas
VV.AA.
El caso del material didáctico ‘Mujeres gitanas cambiando el mundo’, presentado en Asturias, es un ejemplo más de esta apropiación sistemática.
Antigitanismo
Opinión Un Año del Pueblo Gitano sin gitanas ni gitanos
Antes de ninguna declaración, la Corona, el Estado y la Iglesia deberían pedir perdón por todo el daño que sus antecesores hicieron a mis antepasadas y antepasados.
Extrema derecha
Extrema derecha Estados Unidos declara la guerra contra los pobres con la ley “grande y bella” de Trump
VV.AA.
La norma presupuestaria, que contempla más de un centenar de disposiciones, convierte a ICE en el cuerpo de seguridad del Estado más financiado y es un cheque en blanco para las grandes contaminantes.
Comunidad de Madrid
Comunidad de Madrid Una “victoria moral” da alas a la Plataforma STOP Planta de Biogás en Colmenar y Tres Cantos
La aprobación en el último pleno de una moción para revertir la declaración de utilidad pública del proyecto infunde ánimos a la plataforma, que ya ha denunciado el procedimiento ante los tribunales.

Últimas

Palestina
Palestina Albanese presenta su informe ante la ONU: “Gaza es el escenario de un crimen”
El Consejo de Derechos Humanos atiende al reporte sobre el lucro de empresas y bancos en el actual genocidio de Gaza. The Guardian califica de “posible crimen de guerra” el ataque contra una cafetería en la que murieron 39 personas.
Opinión
Opinión Sirat y las zonas temporalmente autónomas
En la película de Olivier Laxe prevalece el relato sobre la deserción del mundo que una mirada a la propia creación de la comunidad que surge en torno a las raves.
Política
Política Feijóo radicaliza al Partido Popular en medio del terremoto Cerdán con la vista puesta en las elecciones
Miguel Tellado será el nuevo secretario general del partido. Un movimiento con el que Feijóo consigue el control casi absoluto del PP y le come espacio del discurso ultra a Vox, pero que lo aleja de eventuales pactos con PNV y Junts.
Galicia
Galicia Galicia elige el rumbo de la lucha contra Altri en las elecciones a la directiva de la plataforma Ulloa Viva
Vecinos y vecinas de la comarca más afectada presentan dos listas separadas tras no llegar a una propuesta de consenso. Por un lado concurre una candidatura continuista y, por el otro, una alternativa que se acerca más al nacionalismo institucional.
Madrid
Madrid Vecinas de Tribulete 7 presentan demanda colectiva por acoso inmobiliario contra Elix Rental Housing
Es la primera demanda colectiva que se presenta en España contra una socimi. El inquilinato quiere conservar sus hogares e impedir que se desarrolle el plan de pisos turísticos que pretende el propietario.
Más noticias
Comunidad de Madrid
Sanidad Pública Cae el techo de la entrada principal del Hospital Isabel Zendal
El hospital de pandemias, inaugurado por Isabel Díaz Ayuso en 2020 y que generó unos sobrecostes del triple de lo presupuestado en su construcción, ha visto cómo se desplomaba el techo de entrada.
El Salto Radio
EL SALTO RADIO Podcast familiar Caleidoscopio, episodio 26: Y... ¡Acción! (Segunda parte)
Los pequeños colaboradores y colaboradoras nos cuentan cómo sería su película ideal, cuánto creen que tardarían en grabarla... y cómo imaginan que sería su estreno.
Tribuna
Regadíos Regar con un agua que no tenemos ni tendremos
Se encona la lucha por el control de un agua de la que somos deficitarios, exponiendo amplios territorios a la desertificación y el abandono.

Recomendadas

En el margen
En el margen Aisetou Kajakeh: “Nosotras no estamos rompiendo techos de cristal, sino sorteando muros”
Esta socióloga española asegura que las asociaciones gambianas en España mantienen un vínculo directo con el lugar de origen, lo que hace que nunca pierdan la conexión con las raíces.
Salud mental
Laura Martín López-Andrade “La psiquiatría es una profesión potencialmente muy peligrosa”
La psiquiatra granadina defiende desde Málaga otro tipo de psiquiatría que huye de los diagnósticos y de la jerarquía y cambia la palabra tratamiento por acompañamiento.
Alquiler
Racismo y alquileres Siete de cada diez migrantes se ve en la necesidad de vivir de alquiler frente al 14% de los hogares españoles
“El precio del prejuicio” es el título del más reciente estudio del Instituto de Investigación Urbana de Barcelona, IDRA, en el que disecciona la relación entre las personas migrantes y su acceso a la vivienda.