Feminismos
Os coidados no centro: Os nosos corpos (e tempos) seguen a ser un campo de batalla

A folga das labores de asistencia como chave dentro do feminismo.

Obelisco Coruña 8M
Manifestación do 8M en A Coruña. Pablo Santiago

Profesora de Socioloxía na Universidade de Vigo e socia de Agantro.


AGANTRO (Asociación Galega de Antropoloxía Social e Cultural)
24 mar 2020 11:39

A famosa frase “o teu corpo é un campo de batalla” serigrafiada en 1989 pola artista Barbara Kruger segue de actualidade. Sonou no marabilloso texto lido o pasado 1 de marzo na manifestación de Verín.

O eixe elixido nas mobilizacións ao redor do 8 de marzo deste ano foron os coidados. “Sen coidados, non hai vida” foi un dos lemas máis repetidos polas rúas de Verín. Por que os coidados? Que é o que abranguen os coidados? Por que a folga de coidados foi un dos temas chave nesta e nas anteriores folgas do 8M?

Primeiro, un pouco da nosa xenealoxía feminista. Foi a partir da segunda onda do movemento feminista cando o debate sobre o traballo doméstico e de coidados explotou.  A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero. Xírase a ollada para analizar o que acontece dentro da “caixa negra” dos fogares, onde as mulleres se ocupan case en exclusiva de todo o traballo. Ao longo dos anos 1970 iniciase un grande debate sobre conceptos como o “traballo doméstico”, a “división sexual do traballo no fogar”, o “traballo reprodutivo” ou a “conciliación”, entre outros. Nesa década examínase a fondo como o capitalismo e o patriarcado sacan rédito dese traballo gratuíto que levan ao cabo as mulleres dentro dos fogares. Logo de ríos de tinta chegamos á década dos 2000 onde comezamos a loitar por darlle visibilidade á “sustentabilidade da vida” e a “corresponsabilidade” como algúns dos novos conceptos centrais do debate.

A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero.

Coidar ten unha definición complexa como complexa é esta actividade. Ten un compoñente práctico, corporal limpar, alimentar, atender a enfermidade, mais tamén un compoñente inmaterial poñemos intención no emocional, en xerar benestar nas persoas. Así mesmo, ademais da provisión de benestar físico e emocional, existe a preocupación pola(s) outra(s) persoas, a xestión de todo o traballo de coidados, ter a dispoñibilidade para coidar.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista. Tanto se os coidados son remunerados as empregadas do fogar, a axuda a domicilio, traballadoras de residencias, de escolas infantís, etc. como se non son remunerados –dentro da familia, das asociacións, colectivos, etc.–, existen dous elementos comúns: son desvalorizados económica e socialmente, ao tempo que son realizados, na súa maioría, por mulleres. De feito, como sinala a economista Cristina Carrasco, é aquí a chave do asunto, son desvalorizados porque son realizados principalmente por mulleres.

En moitas sociedades, como a nosa, o concepto de cidadanía segue a estar vinculado a unha noción de individuo autónomo, autosuficiente, ligado á posesión de propiedades, traballo e outros recursos materiais, que debe sustentar economicamente a todas e todos os seus familiares ‘dependentes’ crianzas, persoas enfermas, maiores, dependentes…. Esta idea de cidadanía implica unha acepción moi restritiva dos seres humanos como individuos e unha visión moi estreita do binomio autonomía-dependencia, obviando que a dependencia é inherente á condición humana e que a vulnerabilidade non é algo excepcional ou limitado a determinadas épocas da vida.

Na actualidade, o reparto desigual dos coidados atravesa a columna vertebral do patriarcado e, de paso, tamén do capitalismo global. O patriarcado asigna ás mulleres a responsabilidade de realizar estas tarefas nos fogares, e no mundo laboral esténdese esta explotación. Como exemplo gráfico e non suficientemente coñecido, a día de hoxe as traballadoras do fogar seguen sen ter dereito ao desemprego.

A cuestión de fondo, tal e como as mulleres desa segunda onda do movemento feminista puxeron sobre a mesa nos anos 1970 é que nunca imos mudar a desigualdade existente entre homes e mulleres no eido público até que non consigamos maiores cotas de igualdade dentro dos fogares. As mulleres somos maioría nos traballos a tempo parcial en Galiza, o 75% dos contratos a tempo parcial realizámolos mulleres, eu entre elas, somos ampla maioría na petición de permisos de coidado, e os nosos empregos no denominado ‘gueto de veludo os nichos de traballo feminizados continúan cunhas condicións laborais mal remuneradas e con convenios laborais bastante lamentábeis. Alén diso, ás veces nin sequera se cumpren os convenios: basta lembrar que as traballadoras da residencia de maiores ‟DomusVi” de Vigo continúan a concentrase desde fai dez meses para que se cumpran os ratios de coidadoras/maiores, e se cubran as baixas e as vacacións.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista.

A precariedade laboral feminina, é dicir, a rampante parcialidade e temporalidade ten varias causas, porén non pode ser ben entendida sen ter en conta o desequilibro de traballo existente dentro dos fogares. Noutras palabras, para acadar máis igualdade no mercado laboral resulta imprescindíbel modificar os tempos de traballo de coidado nos fogares, e repartir entre homes e mulleres os tempos dedicados a este eido. A última enquisa de emprego do tempo en España (de 2010) segue mostrando grandes diferenzas por xénero: sendo unha media das persoas enquisadas, o tempo que as mulleres dedican ao fogar e aos coidados familiares é de dúas horas e cuarto máis que os varóns. As melloras mídense en minutos: os homes aumentaron a súa dedicación aos coidados en 20 minutos desde 2003. A utopía da igualdade mídese en minutos, polo de agora.

É claro que temos dous sistemas que xuntos e ben entrelazados desprezan o sostemento da(s) vida(s), e tamén dos territorios. Poñer os coidados no centro é unha ferramenta multiplicadora para os feminismos. Supón falar do noso dereito ao auto-coidado, do reparto igualitario do traballo dentro do fogar, da esixencia de dereitos laborais das traballadoras do fogar, de residencias…, e supón repensar todos os horarios laborais. Máis alá diso, supón falar de que elementos queremos poñer no centro do noso sistema económico: o mero crecemento económico a reprodución do capital ou o sostemento da(s) vida(s), descentrando os mercados. Supón preguntarnos, como o fai a estupenda economista Amaia Pérez Orozco acerca de como é “unha vida que merece a pena ser vivida”. Supón denunciar que a día de hoxe a masculinidade hexemónica é construída dun xeito perverso, poñendo o eido público e o traballo remunerado no centro, mentres que a feminidade tamén é construída dun xeito perverso, entendéndoa como a socialización que seguimos a padecer as mulleres como “seres- para- outro/as”, nas palabras de Simone de Beavoir. E ben, xustamente, poñer o foco na sustentabilidade da vida supón rachar dunha vez con esta socialización diferencial de xénero que asigna dous modelos antagónicos segundo o noso xénero, e pensar en fórmulas de sostén colectivo das vidas dun xeito igualitario entre homes e mulleres, tendo claros os límites do planeta e da explotación animal.

Vivimos hoxe nun sistema que saca renda da explotación da natureza, dos territorios, dos corpos das mulleres, do noso tempo e que non fai máis que minusvalorar todo o traballo de coidados. Verín loitou arreo contra unha violencia institucional que negaba poder parir no seu territorio, unha violencia que facía un campo de batalla do corpo das mulleres. E chamámoslle violencia institucional pola omisión de responsabilidade que están a ter as políticas públicas no coidado das nosas vidas. Existe violencia machista institucional en moitas (ausentes) políticas públicas que reproducen ese menosprezo pola atención ás vidas: os recortes no eido sanitario resultan paradigmáticos, pero existe ese menosprezo nuns  servizos sociais saturados e cada día máis privatizados, nas listas de espera dos centros de información ás mulleres, na escaseza de vivendas para mulleres en situación de violencia, nos escasos e saturados xulgados de violencia sobre a muller... O traballo nos servizos sociais, outro nicho laboral feminizado que apenas se desenvolveu no noso estado e cuxa omisión afecta fundamentalmente ás mulleres e aos fogares encabezados por mulleres.

Como conclusión, creo que xa pasamos da feminización da pobreza e entramos, como ben sinala a socióloga Saskia Sassen na fase da feminización da supervivencia, onde a economía de retallos vai marcando e eternizando (até cando?) as biografías de tantas mulleres.  

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro A fantástica integración e a deconstruente sociedade do porvire
Convén razoar que o declive demográfico galego pode mudar grazas ás persoas migrantes que son as que, nos últimos tempos, xa teñen alterado os números de natalidade. Iso para nós é un milagre.
AGANTRO
AGANTRO Antropologia, vida e terra: apontamentos acerca de uma agenda de pesquisa.
Acredito que antropologia: vida e terra, possa ser uma forma de enunciação de pautas que se estão impondo às pesquisas antropológicas em diferentes contextos contemporâneos, já seja na América Latina ou na Europa.
AGANTRO
Entrevista Astrid Ulloa: “O extractivismo en América Latina exacerbouse creando novas violencias cara as mulleres”
A profesora da Universidad Nacional de Colombia fala sobre extractivismo, a importancia das mulleres indíxenas na loita polo medio ambiente e Colombia e o concepto de xustiza ambiental relacional.
Genocidio
Ayman Qwaider “A la gente se le pide una cantidad excesiva de dinero para poder salir de este campo de exterminio de Gaza”
Profesor especializado en educación en emergencia y educación inclusiva, Ayman Qwaider vive en Australia. Desde allí, intenta ayudar a su familia a salir de Gaza, mientras denuncia la ocupación israelí y la complicidad de la comunidad internacional.
Ocupación israelí
Opinión Las palestinas también existen
La morbilidad femenina, el conjunto de enfermedades, factores de riesgo y motivos de consulta recurrentes en las mujeres que merecen una atención específica, tiene múltiples ejes de discriminación: no es lo mismo en Suecia que en Palestina.
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Economía
En primera persona Instrucciones por si encuentras muerta a tu suegra
Todo el que está en el mundillo sabe que el sector funerario vive casi un duopolio de facto y lo máximo que se está dispuesto a hacer es poner una multa de vez en cuando. Cuando alguien llama a una, ni se imagina al entramado que está llamando.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Venga, circula
Venga, circula Un paso, luego otro
Llega un día en el que vemos con claridad algo que solíamos observar en los demás pero que nunca —prometíamos— nos sucedería a nosotros.
Sexualidad
Consultorio de sexualidad ¿Qué tengo si me diagnostican Síndrome de Ovario Poliquístico?
Afecta a entre un 7 y un 13% de las mujeres en edad reproductiva, y el 70% están sin diagnosticar. Pero, ¿qué es el SOP y como podemos apaciguar sus síntomas?

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Más noticias
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”

Recomendadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.