AGANTRO
Tatuaxe: terapia e tendencia

A sociedade occidental tende a rexerse arredor de dualidades –luz e escuridade, éxito e fracaso, masculinidade e feminidade, materia e espírito, emoción e razón–. Estas dicotomías non resultan, en absoluto, alleas á concepción imperante ao redor do corpo. O capitalismo industrial, no seu afán por adaptar os corpos ao réxime fabril, fortaleceu a división cartesiana entre a mente e o corpo. Aínda que as dinámicas de dominación foron transformándose, a nosa comprensión do mundo continúa fraccionada. Pero que ocorre se empezamos a pensar fóra destes dualismos e imaxinamos a mente e o corpo como un todo indivisible?

O corpo, un mapa de emocións

A crecente preocupación en materia de saúde mental permitiu situar o corpo como o lugar onde se aloxan as emocións e se materializa o sentir. Conforme se investiga o impacto físico das afeccións psicolóxicas, a terapia somática vai gañando forza. É neste contexto no que a tatuaxe, como obxecto de consumo, cobra especial relevancia. Só no ámbito galego sitúanse máis de douscentos establecementos profesionais de tatuaxe, espallados pola totalidade do territorio –en maior medida en áreas urbanas, mais cunha presenza considerable en certos núcleos rurais–. A magnitude do fenómeno da tatuaxe reflíctese non só no ascendente número de estudos dedicados á súa práctica, senón tamén nas distintas actividades que se xeran ao seu redor. Nos últimos anos, observamos un incremento no número de eventos vinculados á tatuaxe, como convencións de alcance nacional e internacional, exposicións, revistas e comunidades dixitais especializadas. A tatuaxe funciona, por tanto, como catalizadora de ofertas socioculturais e mesmo turísticas dentro e fóra de Galicia.

O órgano máis grande do corpo, a pel, é o territorio onde se funden o individual e o social. Con ou sen tatuaxes, a biografía inscríbese na pel –en forma de marcas, engurras e cicatrices–. Considerando esta almacenaxe corporal, esta in-corporación de experiencias e recordos, a marcaxe da pel adquire un papel crucial como ferramenta de preservación da memoria e materialización das emocións. Para comprender as dinámicas de consumo multitudinarias arredor da tatuaxe, cabe preguntarse: que significa tatuarse actualmente? A tatuaxe pode posuír un carácter terapéutico?

Do corpo-mapa ao corpo-escaparate

Un elemento, en ocasións, polémico vinculado á tatuaxe ten que ver co uso terapéutico da dor. A retórica calvinista asociada á recompensa tralo aguante de soportar unha sesión de tatuaxe –ás veces longa e lenta, case sempre dolorosa– impulsa a moitas persoas a considerarse merecedoras de portar esa marca permanente nos seus corpos. O fetichismo da dor –temática amplamente estudada dende a escritura feminista– é un satélite que orbita constantemente derredor da cultura da modificación corporal. Dende unha visión estereotipada, a tatuaxe vinculouse á “brutalidade” de sociedades non occidentais e as súas violentas probas de valor, status, espiritualidade, masculinidade, fertilidade, etc. No noso contexto actual, a terapia somática a través da dor maniféstase de diversas formas, dende a interpretación do aguante como un rito de paso que lexitima a quen porta a tatuaxe, ata a realización de rituais como o play piercing ou as suspensións corporais. Polo tanto, a modificación corporal pode funcionar como un tipo de terapia somática, un medio de canalización e expresión de emocións que implica sufrimento. Pero isto é sempre así?

Pois ben, o uso de cremas anestésicas ou mesmo anestesia xeral para realizar tatuaxes popularizouse, especialmente entre celebridades. Un dos casos máis soados é o de Ganga, un murciano afincado nos Ánxeles que tatuou a multitude de figuras públicas –entre as que destacan Vinícius Jr., Jordi Wild ou Arcángel– empregando anestesia xeral. Esta práctica, ilegal en España, permite realizar tatuaxes de gran tamaño nunha soa sesión e sen molestias significativas para a clientela. Nunha mesma tatuaxe poden participar ata seis artistas simultaneamente, proceso pouco soportable nun estado consciente debido á excesiva exposición a tensión física e psicolóxica. Esta nova modalidade de tatuaxe pon en cuestión o fetichismo da dor presente dentro da cultura da modificación corporal e a consideración do sufrimento, o aguante e a paciencia como partes esenciais do proceso da tatuaxe e do seu significado. Sumado a esta aparente perda de autenticidade e profundidade emocional, o recente falecemento do influencer Ricardo Godoi –aos seus 46 anos, tras someterse a anestesia xeral para tatuar as costas nun hospital privado do Brasil– suscitou certo debate sobre os riscos que pode supoñer o uso de anestesia na tatuaxe. Se atendemos á historia da modificación corporal, os rituais ancestrais de tatuaxe poden involucrar estados alterados de conciencia, euforia ou meditación profunda. Aínda que se utilicen mecanismos para aliviar a dor e facilitar a conexión espiritual –como o consumo de estupefacientes–, a súa finalidade non é a de privar ao suxeito da súa plena conciencia debido á carga simbólica concedida á tatuaxe nestes contextos rituais.

Dende as calcomanías aloxadas en envoltorios de snacks ata a henna, a temporalidade é outra cuestión que atravesa á tatuaxe. A medida que o avance tecnolóxico expande horizontes, xera tamén novas industrias como a do láser, que pode implicar posibles efectos sobre a saúde, ademais de nutrirse das lóxicas consumistas actuais. Non é o láser unha ferramenta para mitigar o arrepentimento eliminando a permanencia da tatuaxe e alterando o seu significado? A industria do láser e os procedementos de tatuaxe indolora reflicten a relación da modificación corporal coa biotecnoloxía moderna e o sistema de consumo masivo. Así pois, transitamos dun corpo-mapa onde a tatuaxe se integra en circuítos rituais que reforzan a visión do corpo como un atlas emocional, a un corpo-escaparate no que prevalece a forma sobre o contido simbólico e ritual. Non obstante, a realización dunha tatuaxe por motivos puramente estéticos non exime do goce consciente do proceso e a valoración do seu simbolismo. Pola contra, os procedementos indoloros, baseados en someter o corpo a un estado de inconsciencia, representan unha interesante manifestación das lóxicas capitalistas ao priorizar o resultado final sobre o proceso en si mesmo. O fetichismo da dor tórnase nun fetichismo da mercadoría, posto que a tatuaxe se percibe igual ca un produto terminado, como o resultado optimizado –cómodo, inmediato– dun intercambio monetario, e non tanto como unha relación social entre tatuador/a e cliente/a.

Alén da tinta

Os suxeitos agrupámonos en base a códigos culturais –ideoloxías, identidades, estéticas– á vez que tratamos de diferenciarnos do resto. A tatuaxe é un medio de expresión persoal empregado como selo de pertenza e, ó mesmo tempo, como forma de distinción. Aínda que a tatuaxe experimente un auxe sen precedentes, seguen operando unha serie de ideas preconcibidas sobre o corpo e a súa expresividade, e é por iso polo que o status do corpo tatuado aínda oscila entre a fascinación e o rexeitamento.

O desenvolvemento técnico da tatuaxe vai dende as ferramentas manuais de inserción de tinta ata as máquinas eléctricas de tatuar ou os robots tatuadores, e dende o gravado de bosquexos en madeiras e peles ata a xeración de deseños mediante intelixencia artificial. Dado que a tatuaxe esfuma os límites entre o orgánico e o tecnolóxico, a reflexión ao redor da modificación corporal permite cuestionar o noso modelo dicotómico de pensamento.

Actualmente, certos métodos de tatuaxe reforzan a percepción do corpo como un lenzo maleable, máis que como un rexistro de vivencias e emocións. Con todo, a tatuaxe tamén pode interpretarse como unha forma de introspección e conexión entre o corpo e as emocións que alberga. A tatuaxe actúa como unha sorte de terapia somática, onde as marcas non só embelecen, senón que transforman e mesmo curan. Considerando as potencialidades da modificación corporal e a imparable evolución tecnolóxica, ata que límites seremos capaces de levar ao corpo?