Opinión
Os nosos maiores e o seu dereito á palabra escrita

Como se dun xogo de inversión se tratase, nas conversas coa miña nai, eu procuro falar en galego mentres ela conserva o seu castelán. Leva máis de trinta anos vivindo en México e alí nunca foi preciso empregar o galego agás no ámbito privado. Con todo, cando decidimos comunicarnos vía Whatsapp, ela tamén se resiste a empregar o galego, pero o motivo é diferente: “É que eu non son capaz de escribilo correctamente. Non coñezo as normas”, contesta.

As estatísticas son claras neste sentido: a maior parte das persoas maiores que viviron e viven na Galiza teñen moi poucas competencias na lectura e escritura da súa propia lingua. É dicir que non se poden comunicar de forma escrita en galego e tamén presentan dificultades ao ler.

Segundo indica o Instituto Galego de Estatística, ata o 2018, só o 7,51% de persoas maiores de 65 anos escribían habitualmente en galego. O 5,69% percibe que escribe mellor en galego e o 11,15% recoñece ter as mesmas competencias en ambas linguas. Na escrita a situación é aínda máis desigual, apenas o 4,66% recoñece escribir mellor en galego, o 6,6% recoñece as mesmas competencias en ambas linguas e o 88,67%  recoñece facelo mellor en castelán. Ata o 2018, o grupo de persoas maiores de 65 anos é a que menos competencias amosa en escritura e lectura do galego.

O resultado das enquisas non resulta sorprendente se se toman en consideración os procesos históricos que posibilitaron ese marco de desigualdade. A Ley de Enseñanza Primaria, que permaneceu vixente durante a ditadura, excluía a aquelas outras linguas que non fosen o castelán do ámbito educativo. Polo tanto, a súa transmisión e ensino quedou imposibilitado desde o final da Guerra Civil e durante o réxime.

“Resulta pertinente recuperar a palabra «dereito» para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos”.

A información estatística e a carencia de procesos educativos que tomasen en consideración o galego demostran un certo nivel de analfabetismo na primeira lingua das persoas maiores. Aínda que xa se ten sistematizado o problema do analfabetismo no Estado español¹, o caso das linguas minorizadas merece unha atención especial. A carencia en competencias é moi alta e innumerables testemuños amosan unha inseguridade latente no seu achegamento á palabra escrita.

Neste caso, interesa situar este debate no marco dos chamados dereitos lingüísticos. É dicir que resulta pertinente recuperar a palabra “dereito” para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos. Xa que logo, os nosos maiores carecen de dereitos no marco do seu acceso á comunicación escrita. Un dereito que lles pertence polo mero feito de ser galegos.

Para atender unha perspectiva como esta é importante escoitar e coñecer experiencias e conflitos colectivos que garden similitudes coa nosa historia. Sobre todo aqueles casos en que a carencia de dereitos lingüísticos está relacionado con comunidades culturais minorizadas asociadas a un determinado territorio. Probablemente,  a rede de esforzos colectivos máis importante se estea a construír fóra da Europa, onde o debate polos dereitos lingüísticos está a exceder certos marcos institucionais de reflexión.

 “A lingua é un ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso”.

Experiencias tan importantes como as de Virginia Unamuno no territorio wichi botan luz sobre as formas e estratexias de entender unha tipoloxía posible dos dereitos lingüísticos.  Na súa intervención no “I encontro internacional: dereitos lingüísticos como dereitos humanos”, Virginia propón tres marcos de comprensión e aplicación dos chamados dereitos lingüísticos. Para o caso galego, interesa destacar as últimas dúas dimensións. Unha está asociada cos chamados dereitos culturais e, nesa lóxica, a lingua pasa a se converter nun ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso. Para Virginia, este principio tamén está asociado cunha ideoloxía lingüística “patrimonialista”, que, por exemplo, comprende as linguas como sistemas lingüísticos estables asociados necesariamente a unha determinada tradición. Quizais, moitos dos procesos de normalización e defensa de dereitos lingüísticos na Galiza están fundados nese principio e se encontran vinculados co nacionalismo máis tradicional, pero asumilo precisaría dunha análise máis detallada. A terceira perspectiva que expón Virginia atopa o seu sentido na relación necesaria entre lingua e territorio, onde “os suxeitos de dereito son os colectivos”.  A lingua estaría estritamente vinculada cun modo de ser-estar no presente, na forma de xestionar o espazo colectivo da vida. Así a lingua deixa de ser un obxecto de carácter cultural  e pasa a implicar “un vínculo co pasado e entraña —proxecta— as relacións profundas cos xeitos de vivir-ser no mundo”.

Aínda que a situación lingüística e cultural analizada por Virginia non resulta necesariamente equivalente coa nosa, axúdanos a entender o tipo de compromiso que podemos adoptar cos dereitos lingüísticos que construímos no noso contexto. Especialmente o caso das persoas maiores aos que se lles negou (nega) a posibilidade de experimentar o seu ser-vivir a través da comunicación escrita.

 “Unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito”

Asumir esta perspectiva tamén nos permite recoñecer a profunda débeda histórica que esconde esta carencia de dereitos. Negamos aos nosos maiores a súa relación co pasado escrito en galego. Retiramos así a idea, tan importante, de que a súa experiencia de vida está vinculada cun conxuntos de prácticas moito más amplas. Estas últimas non necesariamente relacionadas cun precedente patrimonial que merece unicamente ser preservado.

Tamén baixo esta perspectiva, unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito. O pleno acceso aos seus dereitos lingüísticos implicaría coñecer esa orde de cousas que ofrece a lingua escrita no ámbito comunitario: a súa historia, a súa literatura, o nome das cousas que acompañan o seu día, o pleno coñecemento da variedade coa que medraron, as potencias que ofrece a escrita en diversos ámbitos da vida pública e privada. Dalgún modo, é un proceso de re-territorialización máis profundo. Unha forma de aprender a construír sentido para certa dimensión da vida.

Esta perspectiva do dereito que, como sinalou Virgina Unamuno, é reivindicada xeralmente por comunidades indíxenas, contrasta cos procesos que, de forma moi estimable, sosteñen certos espazos da academia galega.  O ánimo constante pola estandarización é unha mostra diso, pero máis importante aínda é a confusión, as veces habitual, de que é a lingua a que posúe dereitos e, en segundo termo, os colectivos de falantes. Unha óptica como a que se propón nesta  reflexión sitúa no centro do dereito á colectividade. Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego. Mais, se esa perspectiva muda, os compromisos tamén o fan e obríganos a pensar certos procedementos. Como podemos organizarnos para dialogar cos nosos dereitos e o das persoas maiores?

 “Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego”

Certamente, isto supón un debate pendente, pero relevante. Trátase de asumir en que medida procesos de traballo popular e comunitario poderían cumprir un papel clave na mediación entre a  comunicación escrita e as persoas. Ou máis importante aínda, a posibilidade de atender unha realidade colectiva altamente variable na súa escrita, na súa fala e na súa forma de ser-estar colectivamente. Afastada da idea de que o proceso de alfabetización  é equivalente á transmisión dunha certa variedade normativa na escritura. Confrontando así eses principios xeralizados que xa observara José del Valle desde o ano 2003 e que responden a unha cultura lingüística monoglósica³ na que se «conciben as linguas como gramáticas altamente focalizadas, ben definidas e minimamente variables».

As posibilidades que nos ofrece atender este problema no marco dos dereitos lingüísticos supón unha volta á comunidade falante como eixe do debate e invita a imaxinar formas de traballo comunitario que respondan aos problemas do presente. Alén de asumir unicamente a responsabilidade na defensa dun posible obxecto cultural, resultaría vital recoller un compromiso que involucre directamente aos falantes na súa propia heteroxeneidade, na súa propia forma de recoñecerse como territorio.