Cuidados
Os contos das criadas

No interior das casas galegas desenvólvese un dos traballos máis invisíbeis, feminizados e precarios do eido dos servizos: o das empregadas do fogar e dos coidados. Un sector agravado pola mala cobertura dos servizos en materia de coidados e no que as mulleres migrantes representan unha porcentaxe cada vez máis importante das traballadoras.

pan
Na Galiza, o 55,35% das traballadoras do fogar dadas de alta na Seguridades Social teñen máis de cincuenta anos. Candela Fernández
4 abr 2019 08:20

Marisol Rodríguez comezou a limpar casas en Carballo hai vinte anos. Tiña dous fillos pequenos e coidaba do seu pai enfermo. “Quería ser independente, non estar pendente só dos da casa, non me sentía útil”, explica. Non podía aceptar un emprego a xornada completa, e traballar limpando fogares semellou a opción máis axeitada. A moitos acudía unha vez á semana, para facer a limpeza xeral. As familias que a contrataban case nunca a aseguraban. A raíz de adquirir experiencia comezou a esixir os seus dereitos, mais coñece casos de compañeiras do sector que continúan empregadas sen ningún seguro.

A cadea dos coidados

Criada é, segundo a Real Academia Galega, aquela persoa “que realiza os labores domésticos dunha casa a cambio dun salario”. Nos territorios do fogar desenvólvese unha das profesións máis invisibilizadas: a do traballo de coidados. Este labor “invisíbel” engloba moito máis do que se percibe a simple vista. Implica limpar, cociñar, fregar, lavar a roupa, pasar o ferro; tamén o coidado das persoas maiores, persoas dependentes ou crianzas. Un traballo físico e mental, cunha forte carga emocional. Historicamente desempeñado por mulleres, moitas veces en situación de precariedade.

“A desvalorización deste traballo é un dos elementos que incide á hora de perpetuar unhas condicións inxustas no seu exercicio”, sinala a socióloga Antía Pérez Caramés. Coa introdución do capitalismo, e a desagrarización do campo, “moitas familias empregaban a traballadoras que viñan do entorno rural e que precisamente ‘ían servir’ ás cidades practicamente unha das únicas opcións laborais que se lles ofrecía”. A maioría destas criadas entraban nas casas como internas. Máis recentemente, “no momento en que para unha boa parte das familias comezan a ser necesarios dous salarios danse as circunstancias para que se albisque como única alternativa a externalización deste traballo a través da contratación doutras mulleres”. Construíuse así a cadea dos coidados.

Na Galiza, en decembro de 2018, 26.907 persoas estaban dadas de alta no Réxime Especial de Empregadas do Fogar. O 98% eran mulleres, das cales máis da metade superan os cincuenta anos. Un eido laboral altamente feminizado e precario, no que as traballadoras se enfrontan a actitudes machistas, clasistas e, no caso das mulleres migrantes, tamén racistas. Explica Antía Pérez que “o emprego no fogar representa case o vinte por cento do emprego das persoas migrantes na Galiza, fronte a un escaso tres por cento do total de das persoas autóctonas, o que dá unha boa medida do nivel de segregación laboral que existe”.

Contratos por horas e pluriemprego

Como Marisol, moitas das empregadas do fogar compatibilizan distintos traballos. Rosa Hernández (nome ficticio) coida dúas mulleres con dependencia; unha pola mañá, outra pola tarde. A súa xornada matinal, de cinco horas de contrato, transfórmase a miúdo nunha de seis ou sete horas. Gustaríalle atopar un traballo diferente, mais non é optimista: “Neste momento non hai emprego”. De ter dereito ao paro podería deixar os seus actuais traballos e procurar un novo, explica. Porén, o Réxime Especial de Traballadores do Fogar non contempla este dereito.

Empleo hogar
O emprego no fogar representa case o 20% do emprego das personas migrantes na Galiza. Candela Fernández

Teresa Rodríguez é presidenta de Xiara, a única asociación galega de empregadas do fogar. Cando naceu, no ano 2002, o sector rexíase aínda polo Real Decreto 1424 do 1985. “Entón non era obrigatorio dar de alta a unha empregada se non traballaba máis de catro horas diarias”, di. No 2011 un novo Real Decreto veu substituír ao anterior. Recoñecéronse dereitos coma o cobro, en caso de enfermidade, do 75% da base diaria de cotización do mes anterior á baixa. A nova normativa tamén esixe a obrigatoriedade de que as empregadas do fogar estean dadas de alta na seguridade social. Con todo, Teresa calcula que entre o 60 e o 70% non o están: “Inspección de Traballo non actúa para que se cumpra a lei, escudándose en que non poden entrar nos fogares”.

Entre outras medidas, o novo decreto estableceu unha equiparación progresiva entre as bases de cotización salariais do sector ás do resto de traballadores. Esta tería que ter sido completada no 2019. Non obstante, unha emenda presentada polo Partido Popular aos Orzamentos Xerais do Estado no 2018 abriu a porta a retrasala até o 2024. A emenda 6787 levantou as protestas airadas de colectivos e plataformas do estado. A maiores, o estado español aínda non ratificou o convenio 189 da Organización Internacional do Traballo, que entre outros dereitos recolle o da prestación por desemprego para as traballadoras do fogar.

infografia empleadas hogar

Na Galiza a articulación das traballadoras á hora de denunciar abusos ou demandar dereitos non é doada. A propia natureza solitaria do emprego actúa de barreira. Isto é máis patente no caso das empregadas do fogar internas, que a miúdo desempeñan mulleres migrantes.

Interna en fogar alleo

Rosa coñeceu o traballo de interna. Ao pouco de chegar de Perú, onde deixou ao seu marido e ao seu fillo, entrou de empregada nunha aldea, ao carón do camiño a Fisterra. Vivía cunha señora maior á que coidaba ao tempo que realizaba as tarefas do fogar. “Ela era moi boa”, lembra, mais a familia da muller negábase a dala de alta na seguridade social. Decidiu marchar e atopou traballo nunha segunda casa, de novo como interna. Desta volta tiña un contrato, pero a cambio debía sufrir as actitudes racistas da muller coa que convivía. “Facíache sentir mal, preguntábame pola miña familia, por cantos irmáns tiña, e despois afirmaba que miña nai debía ternos como animais”, denuncia Rosa.

Juana Chumpitaz leva vivindo dez anos na Galiza. Como Rosa, emigrou dende Perú. Tamén, como ela, traballou de interna á súa chegada. Recibira a chamada dunha coñecida cunha oferta de traballo. Tiña que respostar de inmediato. “Non me imaxinaba que me darían os papeis, mais vin directa para traballar, cun contrato” explica. Cobraba cincocentos euros ao mes, tiña libres as fins de semana e as vacacións debía pasalas coa familia nunha casa que posuían na costa. Juana non tiña horario. Coidaba da avoa da familia, limpaba a casa e cociñaba para todos. “Cando marchei, dixéronme que era unha desagradecida”.

cuidados ilustracion

Logo dunha segunda experiencia como interna Juana atopou un emprego nunha empresa. “Pagábanme oitocentos euros por coidar a unha señora todas as noites”. Nesta compañía, igual que nunha segunda para a que traballou, cobraba o equivalente por media xornada. “Tiven problemas, non sabía a onde recorrer”, lembra. Acudiu a un sindicato, a CUT (Central Unitaria de Traballadoras), onde a axudaron. “Moitas compañeiras, coma min, pasárono mal de internas, é un emprego cunhas condicións moi duras, que a maioría das mulleres aceptan porque acaban de chegar ao país e non teñen máis remedio”, lamenta. “Rematas psicoloxicamente mal, os pacientes precísante moito, ás veces hai malos tratos”, afirma Juana. Ela, logo de superar unha depresión, conseguiu emprego nunha empresa que posúe un centro de día e ofrece axuda a domicilio.

As voces das que coidan

“As empregadas do fogar tamén teñen vida familiar, mais parece que non a teñan, como concilian elas?” cuestiona Teresa Rodríguez. Para ela, as traballadoras de coidados representan o último elo dunha cadea de opresións. “Os coidados, como a saúde ou a educación, son unha necesidade básica”, afirma. Por ese motivo reivindica que a Administración Pública se encargue de propiciar eses coidados, que demasiado a miúdo recaen nas costas das traballadoras domésticas. Elas cobren as fendas do sistema. “A ausencia de políticas sociais que aseguren a cobertura dos coidados nos períodos nos que máis se requiren, como a nenez e a vellez ou a falta de corresponsabilidade doutros integrantes das familias, nomeadamente os homes, derivan este traballo ás mulleres”, engade Antía Pérez.

“A nivel psicolóxico as mulleres que traballan neste sector séntense pequenas, unhas ninguén”, explica Teresa. Por ese motivo en Xiara decidiron organizar actividades e obradoiros enfocados na autoestima e nos autocoidados: “Serven para respirar, para compartir coas demais e que non sufran soas a súa precariedade”. Na Coruña, a ONG Ecos do Sur levou a cabo obradoiros similares da man da cooperativa Rexenerando e do colectivo estatal Territorio Doméstico. Un deles rematou cunha pasarela precaria, na que as propias traballadoras do fogar pasearon as últimas tendencias en precariedade pola rúa Barcelona.

A actriz Esther Fernández Carrodeguas colaborou con Xiara en varias das súas actividades. “A primeira vez creamos dúas poesías, que recitaron nunha gala, e noutra un fanzine”, comenta. A raíz destas experiencias, Esther escribiu a peza Malcriadas. “O texto é unha denuncia da situación das traballadoras do fogar, non só cando a súa situación é irregular, senón incuso cando están contratadas”, explica. “Fiquei coa espiña polas historias que contaban, que acontecen en moitas casas e que como sociedade queremos silenciar”. 

Como deixar un traballo sen dereito a paro
sen dereito a nada
sen dereito a deixalo mesmo cando te afogan
mesmo cando te afogan
porque precisamente non tes dereito a nada
e sen dereitos afogar é sinxelo
sen dereitos afogar é sinxelo
*

*Fragmento da obra Malcriadas,
de Esther F. Carrodeguas

No camiño a unha folga para todas
En novembro do 2018, Compostela acolleu unha xornada en torno ao traballo de coidados. Nela atopáronse empregadas da limpeza, auxiliares do fogar, representantes das kellys (limpadoras de hoteis) ou doutros colectivos como Afrogalegas. Paula Ríos, activista na Plataforma Feminista Galega e unha das organizadoras, explica que o encontro partía de dous obxectivos: “Que as mulleres deste sector se coñecesen, para ver como podían tecer redes dentro de Galiza, atender ás súas demandas e coñecer a súa realidade”. As xornadas tamén atenderon unha revisión autocrítica da folga do 8 de marzo, na que a folga de coidados supuña un eixo fundamental que se repetiu na convocatoria do 2019. A grande parte das mulleres empregadas no sector dos coidados non puideron acudir, nin poden tomar parte na súa organización. “Este ano estamos traballando en como podemos facilitar que amosen a súa adhesión”, explica Paula.
Para Juana Chumpitaz, desde a súa experiencia como traballadora do fogar, fica moito camiño por percorrer. “Eu vou traballar a fogares de mulleres. As mesmas que falan de machismo, pero que cando traballas para elas non che tratan ben. Teñen a teoría, mais non a levan á práctica”, sinala. Con todo, este 2019 ten participado nas reunións do grupo de traballos de coidados de cara ao 8 de marzo e amósase satisfeita. “Aprendes moito, é moi importante, sabes cales son os teus dereitos, o que tes que reclamar”. Pola súa banda, Teresa Rodríguez, aplaude que o movemento feminista incorporase a folga de coidados, así como as demandas do sector. “Non hai moito que se están apoiando este tipo de reivindicacións. Parece que se mirara para outro lado, xa era hora de que se falara destas cousas”, explica. 
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Cuidados
Cuidados El cuidado que las instituciones y academia no ven
“Cuando perteneces a la clase trabajadora, las posibilidades de compaginar la vida profesional e incluso personal, con el cuidado son prácticamente inexistentes”.
Cuidados
El Salto Radio La Mecedora 9: Cuidadoras y solteras
El último capítulo de la serie radiofónica es un homenaje a las mujeres que cuidaron a sus familiares durante toda su vida y no recibieron nada a cambio
Genocidio
Ayman Qwaider “A la gente se le pide una cantidad excesiva de dinero para poder salir de este campo de exterminio de Gaza”
Profesor especializado en educación en emergencia y educación inclusiva, Ayman Qwaider vive en Australia. Desde allí, intenta ayudar a su familia a salir de Gaza, mientras denuncia la ocupación israelí y la complicidad de la comunidad internacional.
Ocupación israelí
Opinión Las palestinas también existen
La morbilidad femenina, el conjunto de enfermedades, factores de riesgo y motivos de consulta recurrentes en las mujeres que merecen una atención específica, tiene múltiples ejes de discriminación: no es lo mismo en Suecia que en Palestina.
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Economía
En primera persona Instrucciones por si encuentras muerta a tu suegra
Todo el que está en el mundillo sabe que el sector funerario vive casi un duopolio de facto y lo máximo que se está dispuesto a hacer es poner una multa de vez en cuando. Cuando alguien llama a una, ni se imagina al entramado que está llamando.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Venga, circula
Venga, circula Un paso, luego otro
Llega un día en el que vemos con claridad algo que solíamos observar en los demás pero que nunca —prometíamos— nos sucedería a nosotros.
Sexualidad
Consultorio de sexualidad ¿Qué tengo si me diagnostican Síndrome de Ovario Poliquístico?
Afecta a entre un 7 y un 13% de las mujeres en edad reproductiva, y el 70% están sin diagnosticar. Pero, ¿qué es el SOP y como podemos apaciguar sus síntomas?

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Más noticias
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”

Recomendadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.