Violencia machista
O negocio tras a violencia machista

Xa non é cuestión de visibilizar os crimes machistas. As cartas están sobre a mesa: hai homes que matan a mulleres polo rol de xénero que a sociedade lles asigna. Dentro da categoría ‘muller’, existe o risco de ser asasinada. É algo que repiten unha e outra vez todas as fontes consultadas: o que mata é o machismo, o patriarcado, o xeito no que está organizada a nosa vida social.

Con todo, gran parte dos medios seguen sen sinalar nesa dirección: “Dan argumentos que acaban xustificando a violencia machista: foi un arrebato, un desengano, volveuse tolo... Non deixa claro que a única causa destes crimes é unha violencia estrutural e sistemática contra as mulleres”, explica unha voceira de Xornalistas Galegas, colectivo en defensa dun xornalismo con perspectiva feminista, que prefire non dar o seu nome.

SANDRA, MARÍA ELENA E ALBA

Un dos últimos exemplos foi o triplo feminicidio de Valga, no que foron asasinadas Sandra, María Elena e Alba. Tan exemplar foi que o Colexio Profesional de Xornalistas, o Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia, Defende a Galega e Xornalistas Galegas se manifestaron en contra do tratamento informativo. Nos últimos días, este último colectivo criticaba tamén a información do xuízo polo asasinato de Diana Quer.

Boa tarde! Hoxe, terceira xornada do xuízo polo asasinato de Diana Quer, encetamos un pequeno proxecto. Estase a facer xornalismo con perspectiva de xénero neste caso? Non. Cada día monotorizaremos as informacións publicadas e faremos recomendacións. Adiante o primeiro fío! 🧵👇

— Xornalistas Galegas (@asxornalistas) 14 de noviembre de 2019

Ana María Rubines coordina o Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias (GIPCE), dependente do Colexio Oficial de Psicoloxía, que emitiu un comunicado “para evitar que os xornalistas foran tan invasivos”: “É unha situación moi delicada na que hai que preservar a intimidade e non engadir máis dor. Non é a primeira vez que un xornalista camufla un móbil no tanatorio para buscar unha imaxe máis impactante”.

Desde Xornalistas Galegas sinalan que foi un feito “moi espectacular” para os medios: “Tres asasinadas á vez, unha pistola do mercado negro... Ten todas as compoñentes das historias dramáticas e truculentas. Atopábaste con cousas espeluznantes: a nai do asasino dicindo ‘fóiselle a cabeza pero el é un santo’, xornalistas buscando a un fillo do primeiro matrimonio...”.

A espectacularización destes crimes é un dos recursos cos que se lucran os medios. Belén Puñal é xornalista, profesora e investigadora en Comunicación e Xénero. Nunha publicación de 2017, argumentaba: “O seu tratamento como suceso, desligado da raizame causal que a provoca, así como a permanencia de estereotipos que criminalizan á vítima e desculpan ao agresor, forma parte recorrente da literatura académica existente ao respecto, porque a espectacularización da información, o morbo e o recurso a estereotipos funcionan como gancho para atrapar de maneira fácil á audiencia”. Para Xornalistas Galegas, o xeito de presentar a información é moi importante, e critican sobre todo os matinais de Telecinco ou Antena 3: “Van ao morbo, recréanse no detalle, teñen rótulos para cebar a información e manterte pegado á pantalla; aínda que a información sexa real, non hai necesidade de facer literatura. Quítalle seriedade a este problema estrutural”.

Xornalistas Galegas: “Van ao morbo (...) Aínda que a información sexa real, non hai necesidade de facer literatura. Quítalle seriedade a este problema estrutural.”

Esa literatura e ese tratamento informativo bota man dun imaxinario patriarcal moi arraigado. Escribe Puñal: “A estereotipia de xénero obedece a intereses, non só ideolóxicos, senón tamén mercantís. A construción simplificada da realidade que os estereotipos ofrecen forma parte da bagaxe común de coñecementos da poboación. De aí que o seu uso proporcione aos medios unha estratexia eficaz de conexión rápida coa audiencia”.

Ademais dese gancho e da estereotipia que perpetúan, estas informacións poden infundir medo en lugar de buscar solucións ou chamar á acción. Nerea Barjola, autora de Microfísica sexista del poder, explicaba nunha entrevista a El Salto que “cando o definen como suceso é como se fose algo que pasa porque si; esa lectura déixanos inermes, posiciónanos no centro dun terror contra o que parece que non podemos facer nada”.

MERCANTILIZACIÓN DA INFORMACIÓN

É outra das patas do problema: a concepción da información como un ben co que xerar máis ingresos a través dos datos de audiencia. Esta lóxica afecta tamén á información relativa á violencia machista, de xeito que un crime machista ten que ser entretido: isto é, barra libre para facer literatura, usar imaxes morbosas e dar un carácter episódico que enganche. Máis share, máis cartos.

Puñal: “A estereotipia de xénero obedece a intereses, non só ideolóxicos, senón tamén mercantís. (...) De aí que o seu uso (dos estereotipos) proporcione aos medios unha estratexia eficaz de conexión rápida coa audiencia”.

Dúas citas ao respecto: o famoso Kapuściński criticaba en 2002 que baixo esta lóxica o importante na información era o espectáculo: “Unha vez que creamos a información-espectáculo, podemos vender esa información en calquera parte”. Ou en 2013, Catalina Gayá, autora de Infoentretenimiento. El formato imparable de la era del espectáculo: “O espectáculo, o drama e o conflito son as características que dominan os criterios de noticiabilidade dos medios”.

Este non é un problema recente, tampouco no relativo á violencia machista. En 2004, o Observatorio Galego dos Medios, creado no seo do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia, asinaba canda profesionais e colectivos a Declaración de Compostela, texto no que se fai constar un protocolo informativo “para a correcta cobertura e tratamento dos casos de violencia de xénero”.

AS VÍTIMAS QUE NON MORREN

Aínda así, quince anos despois, é precisa a crítica. Rubines, coordinadora do GIPCE, recorda que unha das maiores dificultades para as familiares que perden a un ser querido nestas circunstancias tan extremas é a de volver á rutina: “Para eles poñer un pé na rúa é anticipar que cada veciño co que te cruces vai preguntar polo suceso e vai remover á túa dor. Se os medios se fan eco do suceso deste xeito, xa non son só os veciños, se non que todo o mundo te coñece como a vítima desta situación”.

Explica Rubines tamén o risco de que as familiares se enteren dos feitos a través dos medios: “Esa primeira información que lle chega ás veces son fotos sensacionalistas ou informacións non contrastadas. Imaxina o que pasa pola cabeza do familiar; é unha sensación que se lle vai quedar gravada de por vida: do que me enterei e como me enterei”.

Rubines, psicóloga: “Para as familiares das vítimas poñer un pé na rúa é anticipar que cada veciño co que te cruces vai preguntar polo suceso e vai remover á túa dor.”

Pasoulle a María Abuín, irmá do home que asasinou a Diana Quer. Nunha entrevista en La Voz de Galicia, explica que se enterou ao ver a foto do seu irmán na televisión. Tamén recoñece que recibiu ameazas de morte e insultos “por ser a irmá dun asasino”. Cómpre deixar claro, aínda que sexa o de menos, que María amosou en todo momento o seu rexeitamento ao asasinato. Este caso é significativo de como a violencia machista vai máis alá da violencia física e afecta a un amplo entorno das persoas inmersas nun feminicidio por mor das coberturas mediáticas invasivas.

As vulneracións contra a intimidade, a banalización dos crimes e a súa espectacularización están normalizadas na praxe xornalística de moitos medios. Para máis inri, ignorando sistematicamente todas as guías, documentos e códigos deontolóxicos feitos durante os últimos vinte anos: a Declaración de Compostela, o Informa_DOR (feito entre xornalistas e psicólogas) ou numerosos textos de ámbitos diversos como a academia ou o activismo. Nin con esas.

Belén Regueira, do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia (CPXG) explica que “é habitual que nos casos con moita atención mediática as informacións non se axusten aos consensos profesionais”. Rubines, psicóloga, considera “viable” un código deontolóxico específico para “non causar dor ás vítimas” e pide “máis ética”.

Xornalistas Galegas: “Dase a cifra de ‘x’ mulleres asasinadas no ano, pero non hai fontes expertas que expliquen as causas e consecuencias. Non hai un plantexamento sobre o sistema como feito central da información”.

Malia que se seguen sobrepasando todos os límites deontolóxicos, desde os colectivos de xornalistas tamén inciden en que o tratamento informativo é mellor que anos atrás. Regueira cre que “aínda hai casos de mala praxe”, pero recoñece que houbo “unha evolucion positiva”, reclamada pola sociedade: “Non hai tanto tempo que se deixou de falar de crimes pasionais”. Desde Xornalistas Galegas cren que agora se informa máis da violencia machista, mais non sempre mellor: “Dase a cifra de ‘x’ mulleres asasinadas no ano, pero non hai fontes expertas que expliquen as causas e consecuencias. Non hai un plantexamento sobre o sistema como feito central da información”.

No Colexio Profesional de Xornalistas explican que para os e as profesionais non é fácil formarse neste ámbito: “Queremos formarnos, facer mellores coberturas e levar este debate ás redaccións. Moitas veces non está da man do xornalista formarse e prepararse, e hai decisións que o sobrepasan.”

É SUFICIENTE A AUTORREGULACIÓN?

Nun artigo académico, a investigadora Belén Puñal citaba e poñía o foco na Lei Orgánica para a igualdade efectiva de mulleres e homes: “As autoridades ás que corresponda velar por que os medios audiovisuais cumpran as súas obrigas adoptarán as medidas que procedan, de acordo coa súa regulación, para asegurar un tratamento das mulleres conforme cos principios e valores constitucionais”.

O CPXG non ten capacidade sancionadora nin hai organismos que a teñan, unha eiva que detectan desde o Colexio. “Tampouco confiaría só na cuestión sancionadora”, explica Regueira, que ten claro que “a autorregulación nalgúns casos se está revelando como algo insuficiente”. Ademais, lembra que no estado español non existen autoridades que poidan exercer esa función: “É unha posibilidade que existe legalmente pero non acaba de poñerse en marcha”.

Desde o Colexio de Xornalistas cren que hai casos no que a autorregulación se revelou como “algo insuficiente”, mais non confían só na cuestión coercitiva e sancionadora.

Sobre isto, en 2017, Puñal escribía: “Fronte á esixencia de compromiso coa igualdade e contra a discriminación, a estereotipia e a invisibilidade, os medios adoitan refuxiarse en dous argumentos. Un deles invoca á liberdade de expresión, que se ergue como bandeira fronte a calquera tipo de limitación ou regulación que se quixer estabelecer”. Por outra banda, a voceira de Xornalistas Galegas aboga pola autorregulación: “Todos sabemos facer o noso traballo, pero temos que loitar porque nos deixen facelo”.

CRISE, PRECARIEDADE E PRESIÓNS

Todas as fontes consultadas, especialmente o CPXG, consideran que hai factores estruturais que fomentan a mala praxe dos xornalistas, como a falta de especialización, a falta de reflexión nas redaccións ou a precariedade: “Todo isto afecta á calidade da información e aínda máis nos casos de violencia machista”. Para Xornalistas Galegas, “o sector está moi precarizado e a xente ten que pagar o piso a final de mes. Non hai mecanismos de defensa para dicir ‘eu isto non o podo facer’”. Pon como exemplo á reporteira Noemí Trujillo, que conta que chegou a facerse enferma para non ter que ir á casa dos familiares dunha muller asasinada: “Chega un punto no que non tes xeito de saír desa roda. Temos que ter liberdade para facer o noso traballo”.

Outra das causas é a misoxinia que impera desde o poder de moitas empresas de comunicación. Nesa visión, convén perpetuar unha visión patriarcal e curtopracista do problema, en lugar de que público e profesionais estean formados nun xornalismo con perspectiva de xénero. “Haberá que educar tamén aos xefes, e explicarlles ben cales son as consecuencias de usar certas imaxes”, razoa a psicóloga Ana María Rubines, que sinala tamén cara á protección do xornalista: “hai moitos xornalistas que nos din que despois de cubrir estas cousas sinten moita ansiedade, que teñen dificultades para durmir, que teñen nenos pequenos e se sinten fatal”. Desde o Colexio de Xornalistas recoñecen que no último que se pensa é no impacto que ten para o xornalista: “Esa especialización da que falabamos tería que cubrir iso”.

Con todo, as solucións milagrosas non existen: “Vai levar moito tempo”, afirma Regueira (CPXG). Desde Xornalistas Galegas cren que malia que depende de moitos factores, é certo que “hai medios novos que abordan a violencia machista doutro xeito”.

Por outra banda, tamén hoxe son posibles proxectos pola reparación das vítimas, coma o libro No camiño do vento en torno a Sesé Mateo, feminista e sindicalista de Chapela asasinada en 2017. Malia non arranxar o problema, dignifican a memoria das mulleres asasinadas por riba dos relatos misóxinos vendidos pola prensa.

Non hai solucións máxicas. Cómpre que profesionais e lectores reflexionemos cales son as boas e as malas prácticas. Comecemos por formarnos cada quen, e desde este lado, por organizarnos no colectivo esixindo unhas condicións dignas para facer xornalismo. Cada maldita cobertura dun crime de violencia machista é unha oportunidade para poñer o foco na necesidade de corrixir un sistema fallido e asasino. Aproveitémolas para que a última cobertura chegue canto antes. 

---