Salud
“Non temos cultura de saúde pública, e os políticos son os primeiros ignorantes co tema”

Carlos Piñeiro é médico de atención primaria, hoxe xubilado. Nos anos 90 foi unha das persoas que botou a andar a investigación médica sobre as patoloxías derivadas da exposición ao amianto. Daquela aínda se ignoraban —á mantenta— os seus efectos, desde a propia empresa á administración pasando por parte dos sindicatos.

Amianto, pó branco en buzo azul

Pablo Santiago

Amianto

Ferrolterra Amianto, pó branco en buzo azul

Pablo Santiago

Milleiros de traballadoras dos estaleiros de Ferrolterra estiveron expostas ao amianto. Un problema de saúde pública nin moito menos resolto.

Case trinta anos despois, o compromiso das administracións non mudou moito: non hai fondo de compensación para vítimas, non hai censo de edificios con amianto, a súa retirada segue sendo a conta dos propietarios e non se lembra a última campaña de sensibilización ao respecto. Son algunhas das cuestións que recolle a proposta do Grupo da Lei Integral do Amianto, da que forma parte Carlos. Falamos tamén con el da crise da idea de saúde pública e dun modelo de promoción da saúde.

Porque hai que seguir falando da exposición por amianto en 2020?
Ten que ver co que xa hai construído. Aínda que pasaron moitos anos, todas as edificacións previas a 1990 teñen algún tipo de amianto, sobre todo tellados de uralita. Neste sentido, non se tomou ningunha medida cando se puideron empregar axudas europeas, e así estamos. Quitar a uralita é carísimo, e por lei tena que quitar unha empresa especializada. Outra cuestión é que despois de todo este tempo, ese material é máis perigoso e hai máis risco de contaminación.

Espérase que sigan aparecendo persoas afectadas mínimo até o ano 2040, é dicir, que mentres non se elimine vai seguir habendo risco?
Si, a latencia da enfermidade pode ser de ata cincuenta anos, polo que van seguir aparecendo casos de enfermidades a nivel pulmonar, como mesoteliomas.

“Todas as edificacións previas a 1990 teñen algún tipo de amianto, sobre todo tellados de uralita. Neste sentido, non se tomou ningunha medida cando se puideron empregar axudas europeas, e así estamos”

Nese sentido, que se fixo e que se pode facer desde a atención primaria?
Aquí temos a sorte que hai un protocolo e unha unidade específica, no que insistiu a asociación de vítimas. Alí identifícanse problemáticas relacionadas coa exposición do amianto, que foi unha das claves. Na primaria, cando unha persoa traballou co amianto e ten un problema de tipo pulmonar, larinxe ou esófago, hai que preguntar polo grao de exposición e outras cuestións e derivar a esa unidade. A gran vantaxe desa unidade específica é que permite resolver calquera dúbida que poida xurdir, e nesta zona temos moita experiencia, porque aquí formulamos a revisión destas persoas expostas pola vía da atención primaria. Séguese o protocolo, pregúntase pola súa exposición, pídese unha radiografía e as probas precisas... Realmente esta contribución da atención primaria é moi importante, e non se fai en todas as comunidades, e antes aquí tampouco.

Nunha resolución do Parlamento Europeo de 2013 demandábase aos estados membros medidas para a eliminación do amianto. Que se está incumprindo?
É importante indicar que o que se aprobou en 2013 daba a oportunidade de acabar de facer o censo de presencia de amianto nas cidades, pero en España pasouse olimpicamente deste tema. Non houbo interese. Facilitaría tamén que as vítimas puideran percibir as súas indemnizacións, e canalizalas cun sistema regrado; agora segue sendo unha busca individual das solucións, aínda que exista unha asociación de vítimas, pero é algo moi gravoso e problemático. O ditamen do comité económico e social europeo sobre a erradicación do amianto describía de xeito detallado esa problemática, e isto non se desenvolveu no estado español. No seu momento entrevistámonos co Ministro de Industria daquela solicitando que nos concellos deran un censo de onde había amianto, e realmente a nivel político non fixeron nada. Dicían que estabamos contribuíndo a que desaparecesen empresas, a propósito de Navantia. Dicían que iso significaba asumir a retirada do amianto e que iso custaba cartos. Sempre hai unha resposta económica como se realmente fora o máis importante, cando o problema real era fundamentalmente humano e que morrían persoas a causa desa situación.

“O que se aprobou en 2013 daba a oportunidade de acabar de facer o censo de presencia de amianto nas cidades, en España pasouse olimpicamente deste tema”

Semella entón que os responsables políticos seguen coa mesma lóxica dos 90, negando un problema que existe malia todos os datos que se teñen agora?
Si, ademais ata sairía máis barato ter un fondo de compensación para as vítimas, como teñen en Francia, por exemplo. Esas indemnizacións axudan á familia da vítima cando a persoa morre e cada vez son máis importantes. En Estados Unidos ían camións especializados polas cidades para facer resonancias, e denunciábase sistematicamente que contribuía a que pecharan moitísimas empresas, sobre todo aseguradoras. Ese era o medo que tiñan en Europa, pero o que aconteceu foi que os enfermos e as vítimas non acadaron os seus dereitos e que esta situación se perpetuou. Ademais, o cadro de enfermidades profesionais non se ampliou nestes anos. Isto é un problema moi grave, e é moi triste, porque hai recollidas moi poucas enfermidades profesionais derivadas da exposición ao amianto ao tempo que hai máis picos de cancro de casos onde se demostra que un dos factores foi a exposición a amianto.  

De aquí a 2050 aínda se producirán ao redor do 40% de enfermos totais por exposición, segundo recolledes no manifesto por unha lei integral. Aínda queda moito por facer, non?
Mentres exista amianto nos edificios, e tendo en conta o illamento do amianto, cada día se poñen en perigo a máis persoas. Hai dúas semanas comezou unha campaña en Australia para advertir do risco de facer obras, algo que fan máis nos cambios de estación. Pasa nos colexios, por exemplo. En moitos países está regulado pero en España non.

Cres que falta cultura de saúde pública nas administracións? O tema da pandemia podería cambiar isto dalgún xeito?
O tema da pandemia inflúe na nosa vida, claro, e é un exemplo do que pasa coa saúde pública. Esa cultura de saúde pública non existe. No tema da pandemia, vese na falta de costume de seguir as medidas de distanciamento social, por exemplo. Pensamos que a enfermidade ten unha orixe e un final, e non é así, e  isto é un problema. Co tema do amianto o problema está máis cronificado, por ese período de latencia tan longo. Fíxate que Jonsson and Jonsson está denunciada en estados unidos porque nos polvos de talco botaba amianto e provocou cancros de ovario en moitas mulleres. Isto pasa en xeral cando hai unha exposición de típico químico, que existe pouca información, que non se planificou unha cultura de prevención e non temos unha gran cultura de saúde pública, que é o gran problema. E os políticos son os primeiros ignorantes do tema. É gravísimo que tendo toda a información, non se adopten medidas. Esa cultura de saúde pública practicamente non existe neste país.

Está en crise o modelo de Alma Ata? De previr máis que curar, de promoción da saúde?
Si, os que somos salubristas realmente botamos de menos que non se mantivese isto. Eu acabo de xubilarme, e viña xente para formarse no centro de saúde de Narón en medicina comunitaria. É curioso que isto estea agora case en risco de desaparición. Agora chámanlle saúde comunitaria ás vacinas e a dúas ou tres cousas sinxelas, pero non existe esa cultura específica de prevención e de aspectos comunitarios que axuden a isto. É algo que se bota de menos, e cando comezamos o programa ese ‘Cien mil kilos de peso’ para reducir a obesidade, tivo moitísimo impacto e chegou a 400 millóns de persoas. Por que tivo ese impacto? Precisamente porque a saúde comunitaria non existe, non se aborda, e a obesidade é un dos problemas do século. E aquí a nivel local pasou o mesmo, que a exposición a un tóxico coma o amianto foi ignorado, e en todo o mundo foron millóns de persoas expostas que seguen e seguirán sufrindo as consecuencias. 

Como cres que afecta esa carencia de cultura de saúde pública e comunitaria en casos como o desta pandemia?
Penso que a aprendizaxe máis importante é que a problemática climática é un dos grandes problemas que existen, e canto máis estrés se provoque á humanidade, animais e demais... imos provocar isto. Existen milleiros de bacterias que aínda non coñecemos. Durante a administración Trump pechou un dos mellores laboratorios de ‘cazadores de virus’ como lles chaman; agardemos que co novo presidente recuperen financiación. Ese é o tema, que precisamos previr, e dispoñer de recursos para detectar esas ameazas que poidan xurdir. O estrés climático está provocando enfermidades coas que xa contabamos; non fai moito tempo se fixo un simulacro cun coronavirus con Bill Gates á cabeza e varios países, e xa era previsible que sucedese algo como o da gripe hai cen anos. Hai quince máis ou menos falábase que podería aparecer unha mutación do virus da gripe e provocase algo como o que aconteceu. Os virus mutan e para iso está o observatorio da OMS e os laboratorios, para detectar os cambios xenéticos dos virus, e mesmo coñecer o xenoma e coñecer a circulación de virus que poden ser patóxenos. É un dos grandes problemas do futuro. O cambio climático, aí é onde temos que traballar.

Afectou a pandemia ás reivindicacións relacionadas co amianto?
Antes da pandemia xa había acordos para desenvolver a lei integral, e é bastante preocupante que o goberno actual non faga os esforzos precisos para botala adiante, que é moi necesaria. Tamén hai que facer campañas para que todos, e tamén os políticos, volvan ter conciencia de que existe este problema. Hai que incidir e reivindicar, protestar por esta situación, porque entón sempre estaremos cun sistema de moito control aparente, pero sempre se escapan cousas que provocan mortes que son evitables.