Opinión
Non somos un virus: Leccións da pandemia para a emerxencia climática

A comparación entre a crise climática e a do coronavirus pode ser unha oportunidade de cambio.

By2020 we rise up Compostela II
Elena Martín Activistas alertan da inminencia do colapso ecolóxico.

AGANTRO (Asociación Galega de Antropoloxía Social e Cultural)

22 jun 2020 10:00

Debido ao seu carácter rupturista, cada nova crise adoita vir acompañada dunha febre polas comparacións. Comparamos a súa orixe, os seus antecedentes, a súa xestión, os seus gañadores e as súas vítimas coas doutras crises, pasadas e presentes. A antropoloxía, pola súa condición de ciencia social e humanística construída sobre o exercicio de comparación, ten unha larguísima experiencia neste eido. Comparámolas para indagar nas diversas experiencias individuais e colectivas e mostrar así as súas historias oculta(da)s, sinalando os pasos, decisións e argumentos que nos levaron a elas. Pero tal exercicio non é patrimonio exclusivo de antropólogas e antropólogos, senón un recurso moi común a través do que, desde moitos sitios e con distintos intereses, inténtase condicionar a nosa visión da realidade.

Unha das comparacións máis repetidas que vimos durante esta pandemia foi coa crise ecolóxica e climática. As imaxes de Madrid libre da súa boina gris de gases contaminantes ou as de Barcelona tomada por xabaríns, correron como a pólvora baixo o eslogan: ¡O verdadeiro virus somos nós! Véndoo deste xeito, parecese que houbese algo innato ás persoas que nos fixese antepoñer o crecemento económico e a xeración de riqueza á degradación do noso medio e nosas propias condicións de existencia, así como as doutros seres non-humanos con quen compartimos o planeta.

Segundo esta visión, ao parar(nos) estariamos dando un respiro á terra, que mostraría a súa gran capacidade para curarse e rexenerarse. Grazas ao noso estado de alarma global, a terra estaría vivindo a súa propia corentena. Con todo, esa non é a realidade dos seres humanos. Sabemos dabondo que é só unha minoría, poderosa e privilexiada, a que estivo vivindo por encima da capacidade de carga do planeta, privatizando as ganancias e socializando as perdas (a emisión de gases e residuos contaminantes ao medio é sencillamente iso).

Aproveitar a pandemia do coronavirus para diluír a responsabilidade da crise ecolóxica no conxunto da poboación mundial oculta os verdadeiros responsables da crise ecolóxica. As persoas non somos un virus (polo menos non todas o son). Urxe polo tanto buscar outro tipo de comparacións que nos permitan extraer leccións desta pandemia para afrontar mellor e de forma máis xusta a urxencia climática.

As persoas non somos un virus (polo menos non todas o son). Urxe polo tanto buscar outro tipo de comparacións que nos permitan extraer leccións desta pandemia para afrontar mellor e de forma máis xusta a urxencia climática

Así, propoño que miremos as similitudes e diferenzas entre ambas crises de tres formas distintas, pero interconectadas: como un ensaio, un reflexo e unha oportunidade. Para velo como un ensaio debemos facernos a seguinte pregunta: Que di do noso sistema a crise do coronavirus? Dinos, ante todo, que o crecemento económico e a produción de riqueza depende das e os traballadores e traballadoras, non dos donos dos medios de produción. Durante a pandemia non é que faltasen consumidores (de feito, empresas como Amazon multiplicaron os seus beneficios durante o estado de alarma grazas á venda online). O que faltaba era man de obra, que estaba recluída na casa ou ateigada na UCI dalgún hospital.

A suposta paralización da economía por mor da pandemia ensinounos outra cousa máis: que non lle damos valor ao que máis o ten. Vivimos nun sistema no que só unha parte mínima da produción de riqueza págase a quen a xera (as e os traballadores/as) a través de empregos remunerados e mal pagos. Hai ademais outra parte enorme da xeración de riqueza que non se paga e que queda deste xeito directamente nos petos duns poucos. É o caso dos traballos non remunerados, que abundan principalmente no ámbito dos coidados e da reprodución dentro do ámbito doméstico e veciñal. Son traballos maiormente realizados por mulleres, que non se consideran parte da economía (non se cuantifica no PIB) pero que, paradoxalmente, sosteñen o sistema no que vivimos. De feito, estes traballos de coidado foron chave para lidar coa pandemia.

Algo parecido sucede coa crise climática, de modo que podemos ver a pandemia como un ensaio do que virá nun futuro próximo. A crise climática revélanos que, xunto co traballo, a xeración de riqueza depende tamén do medio ambiente, como provedor de materias e recursos e como vertedoiro de residuos sólidos, líquidos e gaseosos. Precisamente non pagar o que se debera pola degradación ambiental que se xera na extracción de recursos e no vertido de residuos (do mesmo xeito que non pagar o que se debese ás e ós traballadores e traballadoras do ámbito produtivo e dos coidados) permite o enriquecemento descomunal dunha minoría poderosa e privilexiada.

Vendo o que sucedeu coa pandemia, podemos entón anticipar que a crise climática terá uns efectos moi parecidos. Primeiro, suporá unha paralización do sistema económico no que vivimos. Segundo, as principais vítimas non serán os maiores responsables desta crise, senón as persoas máis vulnerables, social, económica e ecolóxicamente. Para rematar, poñerá de manifesto o papel crucial dos traballos de coidado (ambiental) para o sostemento do sistema; traballos polo xeral non remunerados e realizados principalmente por comunidades locais, indíxenas e campesiñas.

A crise climática revélanos que, xunto co traballo, a xeración de riqueza depende tamén do medio ambiente, como provedor de materias e recursos e como vertedoiro de residuos sólidos, líquidos e gaseosos

Que faremos ante tal situación? Propoño agora ver as dúas crises como un reflexo unha da outra, tomando a testemuña de Paul B. Preciado. Se botamos outra ollada rápida aos titulares de prensa e aos comentarios vertidos en redes sociais ao longo destas semanas de encerro, podemos chegar á conclusión de que a preocupación principal deixou fai tempo de ser a de enfermar e pasou a ser a de como volver á “normalidade”, entendendo por esta un sistema explotador (de recursos naturais e de man de obra asalariada e non asalariada). De feito, algúns gobernos autonómicos, como o de Andalucía, Madrid ou Murcia, xa se lanzaron a rebaixar os requisitos ambientais á industria e ao urbanismo coa escusa da recuperación económica, imitando a estratexia iniciada coa anterior crise de 2008 noutras comunidades, como Galicia.

A nivel histórico podemos tomar precisamente a crise financeira de fai algo máis dunha década como o antecedente máis claro para ver que a obsesión pola volta a esa “normalidade explotadora” durante a pandemia é o reflexo de como nos estamos enfrontando á crise ecolóxica e climática. Durante o longo periodo posterior ao crack de 2008, as políticas ambientais (como calquera outra política en teoría baseada nos coidados) sufriron fortes recortes orzamentarios e de persoal. Desde a perspectiva hexemónica, o coidado do medio ambiente non podía supoñer un impedimento ao crecemento económico. Se quería ser tomado en conta e non morrer baixo o imperio da austeridade, debía demostrar que podía contribuír ao crecemento económico, a través de mecanismos financeiros como pagos por servizos ecosistémicos, cotas de emisión ou bancos de hábitats. Un falso dilema (producir ou morrer) que de novo reactívase durante a crise do coronavirus.

Se atendemos á historia, non nos faltan motivos para ser pesimistas e intuír que, no tema ambiental, desta crise sanitaria sairemos algo peor de como a comezamos. É probable que, como xa estamos vendo nalgunhas autonomías, supoña un retroceso nos logros (insuficientes, pero notables) alcanzados ata agora no terreo climático. Pero, aínda que debemos ser pesimistas por motivos históricos, á vez temos tamén que ser optimistas, pero por motivos políticos. É aquí onde podemos ver a comparación entre a crise do coronavirus e a climática como unha oportunidade.

Tim Ingold, un dos referentes no estudo antropolóxico da percepción ambiental, suxería xa nos anos 90 do século pasado o problema que carrexaba usar conceptos como quecemento global para mobilizar á cidadanía. O reto estaría en que, ao aproximarnos á cuestión climática na súa escala global, subtráenos do problema, converténdoo no de “outros” (doutros lugares e doutros momentos futuros). O cambio climático sería así demasiado abstracto e demasiado global para que tomásemos cartas no asunto.

Pero, aínda que debemos ser pesimistas por motivos históricos, á vez temos tamén que ser optimistas, pero por motivos políticos. É aquí onde podemos ver a comparación entre a crise do coronavirus e a climática como unha oportunidade

Con todo, a pandemia, aínda que tamén é global, experiméntase a nivel persoal, atravesa os nosos corpos e as nosas prácticas cotiás. É aí onde considero que radica a oportunidade para suscitarnos novas formas de abordar a cuestión climática e dar protagonismo á experiencia e ao corpo como espazos de concienciación e mobilización política. Esta formulación non é nova: xa a veñen poñendo en práctica desde fai anos os movementos de xustiza climática. O mellor que poderiamos facer, polo tanto, é escoitalos e aprender deles.

Inspirados nos principios de xustiza ambiental e na loita contra o racismo ambiental iniciada polos movementos polos dereitos civís (eses mesmos que hoxe se manifestan nas rúas de todo o mundo tralo asasinato de George Floyd), os movementos de xustiza climática suscitan -entre outras moitas cousas- que non existe un só cambio climático, senón moitos cambios climáticos, pois os seus impactos séntense de forma desigual no día a día de moitas persoas, sendo especialmente prexudiciais para colectivos vulnerables (ou vulnerabilizados) por cuestións económicas, de xénero, racial ou de nacionalidade. É precisamente a experiencia persoal das inxustizas climáticas a que máis se asemella a como experimentamos a crise sanitaria do coronavirus nos nosos propios corpos e hábitos diarios. Así, non sorprende que o traballo de moitos destes movementos estea detrás dos grandes avances políticos que se lograron estes anos, por exemplo a Folga Climática de -un non tan distante como parece- outono de 2019.

Insisto en que debemos ser optimistas por motivos políticos porque da crenza de que outros mundos son posibles xorde a posibilidade de calquera movemento social deste tipo. Estariamos así dando o apoio e o recoñecemento máis que merecido ao enorme traballo realizado por estes movementos e animando a máis persoas a sumarse á súa labor de concienciación e movilización ante a que, sen ningunha dúbida, supón a maior e máis dramática crise á que nos enfrontaremos nun futuro próximo: a climática. A pandemia pode ser, polo tanto, unha oportunidade para empezar a facer as cousas de forma distinta, por e para esa inmensa maioría de persoas que non parasitan este planeta.

Cargando valoraciones...
Comentar
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Cargando relacionadas...

Asturias
Las Seis de la Suiza consiguen el tercer grado penitenciario a la espera del indulto prometido por el Gobierno
Las sindicalistas podrán cumplir su condena en régimen de semilibertad y durmiendo en la cárcel. Se prevé que las manifestaciones continúan a la espera del indulto prometido por la vicepresidenta Yolanda Díaz, aún sin fecha de posible aprobación.
Laboral
Legislación laboral en condiciones de calor extremo: existe pero ¿se aplica?
Los sindicatos y expertos demandan mejoras en los reglamentos, que muchas veces dejan en manos de la buena voluntad de las empresas aplicar medidas de protección en alertas meteorológicas.
Portugal
La derecha y la extrema derecha portuguesas acuerdan una ley antimigrantes sin precedentes
El Parlamento luso aprueba una ley que endurece los requisitos para la obtención de nacionalidad a los extranjeros, incluyendo a los lusófonos, y limita extraordinariamente los supuestos de reagrupación familiar.
El Salto n.79
Galicia dice 'no' al capitalismo verde y en el último número de la Revista El Salto te lo contamos
Ya está disponible el número 79 de nuestra revista, en el que destacamos la investigación y el rechazo social que encuentra el proyecto de macrocelulosa de la multinacional Altri.
Euskal Herria
La transferencia a Euskadi de los subsidios de desempleo se atasca
La reunión entre Pradales y Sánchez ha servido para pactar el traspaso de algunas prestaciones familiares, pero aún no ha prosperado la negociación sobre los subsidios de desempleo con el Ministerio de Trabajo y Economía Social.
Incendios
El vecindario de la Cañada responsabiliza del incendio a Ayuso y denuncia la actuación de Emergencias
Un total de 19 dotaciones de Bomberos acudió a sofocar un incendio en el sector 6, afectado por cortes de luz desde 2020, como vienen denunciado vecinos y organizaciones.
Grecia
Grecia muestra su peor cara ante el aumento de llegadas de personas migrantes a Creta
El país heleno suspende, durante los próximos tres meses, los procedimientos de asilo para las personas migrantes que lleguen por mar desde el norte de África.
Torrejón de Ardoz
Torrejón clama justicia por Abderrahim un mes después de que muriera asfixiado por un policía de Madrid
La plataforma Justicia por Abderrahim ha querido sacar músculo en las calles de la ciudad y honrar la memoria del vecino magrebí fallecido estrangulado por el agente municipal.
Palestina
El ataque de Israel a una iglesia indigna al Gobierno francés, que sigue sin hacer nada contra el genocidio
Eslovenia se convierte en el primer país europeo en prohibir la entrada y en imponer sanciones contra jerarcas del régimen de Tel Aviv.

Últimas

Comunidad El Salto
El Salto estrena nueva página: una web como una casa
Después de un año de trabajo, lanzamos en julio la nueva web de El Salto, con un nuevo diseño, pero, sobre todo, con una nueva Zona Socias llena de ventajas para las personas que hacen posible El Salto con su apoyo.
Cómic
Simon Hanselmann y el arte de lo obsceno
Simon Hanselmann se ha convertido en el verdadero ‘enfant terrible’ del mundo del cómic ‘underground’. Un artista de lo obsceno, titiritero del universo gestado en torno a los incorregibles Megg, Mogg y Búho.
Región de Murcia
Más de mil organizaciones piden que se castiguen los discursos de odio que incentivan las agresiones racistas
Colectivos sociales, migrantes y antirracistas convocan concentraciones en decenas de ciudades para mostrar el rechazo ante las agresiones racistas y xenófobas en Torre Pacheco y exigir responsabilidades a los incitadores.
El Salto Radio
Yupanqui, la música en colectivo
Jóvenes con raíces latinoamericanas generan espacios de encuentros y formación en Madrid.
Región de Murcia
Bulos y algaradas: la estrategia internacional para promocionar el supremacismo
La campaña en redes de Torre Pacheco ha replicado el modus operandi que instigó los disturbios racistas de Inglaterra el pasado verano.
Estados Unidos
No es una guerra de Trump contra el fentanilo, es una guerra contra los pobres
Donald Trump revive la War On Drugs firmando una nueva ley que establece penas mínimas de diez años contra los traficantes del opiáceo.
Más noticias
Justicia
Organizaciones civiles y de derechos humanos piden protección para el hijo menor de Juana Rivas
Consideran la orden de entrega del hijo menor de Juana al padre como una grave desprotección infantil al ignorar el proceso penal italiano por presunto maltrato contra Arcuri y la minimización previa de las denuncias de violencia del hijo mayor
Francia
Francia se ensaña con los más desfavorecidos con su nueva batería de recortes
El primer ministro galo, François Bayrou, quiere congelar pensiones, ayudas sociales y salarios de funcionarios con un agresivo plan de austeridad que deja indemnes a los más ricos.

Recomendadas

Pensamiento
Nuria Romo
“Los procesos de medicalización no son neutros, se hacen sobre todo hacia las mujeres”
Catedrática de Antropología Social y Cultural, Nuria Romo Avilés lleva más de dos décadas compaginando la investigación con perspectiva de género acerca de drogodependencia con la docencia en la Universidad de Granada.
Comunismo
Jodi Dean
“Sin organización, los movimientos surgen y desaparecen como setas”
La politóloga e historiadora Jodi Dean ha estado en Barcelona para reivindicar el poder de las organizaciones políticas y de la camaradería. En la actualidad trabaja sobre el neofeudalismo y la reconfiguración de la clase trabajadora.
Arte contemporáneo
Palabras contra el poder: la vigencia radical de Barbara Kruger
La primera retrospectiva completa de Barbara Kruger en España presenta los distintos formatos y soportes con los que ha trabajado en las últimas cinco décadas: ‘paste-up’, instalaciones de vídeo, obras en LED y vinilos murales.
Málaga
Málaga, el punto de inversión para los fondos israelíes a pie de playa
Diversos fondos de origen israelí están presentes en proyectos urbanísticos de Málaga influyendo en la turistificación de la provincia mientras se enriquecen con la ocupación de Palestina
Comentarios

Para comentar en este artículo tienes que estar registrado. Si ya tienes una cuenta, inicia sesión. Si todavía no la tienes, puedes crear una aquí en dos minutos sin coste ni números de cuenta.

Si eres socio/a puedes comentar sin moderación previa y valorar comentarios. El resto de comentarios son moderados y aprobados por la Redacción de El Salto. Para comentar sin moderación, ¡suscríbete!

Cargando comentarios...