O prelo
O infinito nun xunco: vivirmos no relato

Cantos séculos, cantas mans, cantas mentes e cantos sacrificios foron precisos para que puidésemos coller un libro, para que hoxe o vexamos como un obxecto máis e non o que noutrora foi: un luxo cobizado por monarcas, o motivo de empresas mortais e o único xeito de deixar para o futuro unha testemuña dos que foron logo silenciados.

A historia dos libros é moito máis cá historia que aprendemos sobre as diferentes formas que tomou, a evolución dos materiais que se usaban para a súa escritura e a invención do prelo. É máis que datas e nomes. É a historia das revolucións, das perdas, dos anhelos, das utopías humanas: é a epopea da nosa especie. Cada libro que existe hoxe é a herdanza directa dun milleiro de persoas de todo o mundo ás que lles foi a vida no ímpeto de transmitir e legar relatos.

Irene Vallejo (Zaragoza 1979) é doutora en filoloxía clásica. Colabora con medios como El País ou o Heraldo de Aragón con textos de divulgación da literatura clásica. Ademais da investigación filolóxica, é escritora de ficción e de ensaio. Conta con varias novelas publicadas e premiadas, mais foi o seu ensaio O infinito nun xunco, a obra que irrompeu con forza no mercado literario até o punto de conseguir máis de seis edicións do texto en menos dun ano de ser publicado. Este libro, entre moitos outros certames, gañou o Premio Nacional de Ensayo no 2020. En galego, foi publicado por Edicións Xerais na súa colección de ensaio. A tradución estivo a cargo de María López Suárez, experta en filoloxía galega.

En O infinito nun xunco, a autora relata os 30 séculos da historia do libro como se dunha fábula se tratase e nós, as lectoras, lémola coa mesma ansiedade e afán coa que lemos unha historia de aventuras. Mais o libro non é valioso só por ser unha proeza en termos narrativos, senón que Irene Vallejo axúdanos a entender por que a literatura é tan importante na nosas vidas: é o refuxio da nosa fráxil memoria, a reafirmación da nosa identidade, o compás cara á utopía; é o vínculo co noso pasado e co noso futuro, sitúanos no tempo presente e axúdannos a atravesalo. Nese sentido, con O infinito nun xunco, Irene Vallejo humaniza a historia, sácala tanto da repisa empoada, coma da vitrina de cristal, e ofrécenola con humildade. 

“Na Francia de 1973, a Asemblea Nacional revolucionaria confiscoulle á monarquía o palacio do Louvre con todas as súas obras de arte para convertelo nun museo. Foi un novo símbolo radical. Os revolucionarios querían abolir a idea de que o pasado era propiedade dunha soa clase social. A revolución francesa expropioulles a historia aos aristócratas (...) Escóndese aquí un atractivo paradoxo: que todos poidamos amar o pasado é un feito profundamente revolucionario”. 

O ensaio está dividido en dous partes: «Grecia imaxina o futuro» e «Os camiños de Roma». A pesar de que, en xeral, a autora vai reconstruíndo a historia de xeito cronolóxico, na realidade, desde o primeiro momento, xustapón tempos e espazos. Por exemplo, para  lograr transmitirnos o afán de Alexandre Magno por querer crear a súa propia lenda, Vallejo toma fragmentos do diálogo que manteñen Sam e Frodo en As dous torres da saga de O señor dos aneis, diálogo que, ademais de remitirnos a Magno, como suxire a autora, resoa no fondo do noso propio e humano espírito.

“Pregúntome se algunha vez nos incluirán en cancións ou lendas. Xa sei que estamos vivindo nunha lenda, pero refírome a se nos poñerán en palabras relatadas a carón do lume oi lidas nun gran libro con letras vermellas e negras, dentro de moitos anos. E a xente dirá: si é un dos meus contos favoritos”.

Do mesmo xeito, Irene Vallejo afástase do cadrado que pode ser o ensaio en termos de xénero e o seu texto reivindica e corporiza o seu carácter libre, onde a liberdade significa saltar con gracia entre os datos históricos, debates intelectuais actuais, lendas milenarias e a experiencia persoal e subxectiva da autora, a súa propia relación cos libros.

“Durante os anos humillantes [do acoso escolar], ademais da miña familia, axudáronme catro persoas que nunca vin: Robert Louis, Michael, Jack, Joseph. Máis adiante descubriría que son máis coñecidos polos seus apelidos: Stevenson, Ende, London e Conrad. Grazas a eles aprendín que o meu mundo é só un dos moitos mundos simultáneos que existen, incluídos os imaxinarios. Grazas a eles descubrín que podía almacenar fantasías acolledoras e gardalas no meu cuarto interior para buscar abeiro cando alí fóra aumentase a sarabia. Esa revelación cambiou a miña vida”.

Pois O infinito nun xunco non conta a historia de xeito morno, impasible nin formal. Non. As palabras da autora emanan a súa paixón, transmítenola, contáxianola. Non se limita a dar nomes, citar textos. O seu libro está atravesado pola imaxinación: recrea escenarios, acende as nosas mentes e logra acurtar a distancia entre nós e a xente que nos precedeu hai miles de anos. Irene Vallejo fai que nos sintamos -porque o somos- herdeiros directos dunha gran tradición que seguimos construíndo con cada libro que lemos, con cada palabra que escribimos.

Ademais, a autora aproveita o relato do pasado para explicarnos varias cousas do noso presente. A historia lo libro dá conta, de xeito paralelo a moitas outras cuestións, de como se concretou Europa como unha unidade, como unha identidade colectiva. Con todo, e como se podería esperar desde que se le o índice do libro, O infinito nun xunco limítase a contar a historia do libro do continente europeo. Asia e o Medio Oriente só son mencionados en termos pasados. Aínda así, a propia autora recoñece esa limitación e deixa claro que a historia da transmisión literaria é moito máis ampla e o continente europeo non é o centro da arte nin o berce da literatura.

“Sen traducións, seríamos outros. O noso antigo hábito de traducir tendeu pontes, amalgamou ideas, orixinou unha conversa polifónica infinita e protexeunos dos peores perigos do nos chauvinismo aldeán, ensinándonos que a nosa lingua é unha máis -e, en realidade, máis dunha-.”

Así este monumental ensaio exsuda amor polos libros, que se pode traducir como o amor e fe pola humanidade. Pois, como ela mesma di na súa derradeira publicación: Manifiesto pola lectura, “custodiar as palabras significa tamén custodiarnos e velar polo mañá, fronte ás incesantes ameazas do tempo, a morte e o silencio”.

O infinito nun xunco é, sen dúbida, unha das publicacións máis relevantes e emocionantes dos últimos anos.