Teatro
Curva España e os desafíos do teatro documental

Que distingue a verdade da mentira? Canta verdade cabe nunha lenda? Cantas mentiras nas “historias oficiais”?

A compañía de teatro Chévere leva activa máis de trinta anos e é declarada pola Rede de Teatros de España como “un dos proxectos escénicos máis sólidos da Galiza”. Os seus traballos distínguense por levar a escena discursos que confrontan a realidade política e social da península dende o humor, tamén por experimentar coa teatralidade e as formas de representación.

“Curva España” é a súa produción máis recente. Dirixida por Xron, con Patricia Lorenzo, Miguel de Lira, Lucía Estévez e Leticia T. Blanco. A estrea tivo lugar o pasado 26 de xullo nunha das grandes citas galegas coas artes escénicas: a Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia. A obra indaga a morte do enxeñeiro José Fernández España Vigil, responsábel da obra ferroviaria que uniría Ourense con Zamora. Un accidente automobilístico nunha curva moi pechada da estrada Verín-Ourense rematou coa súa vida no 1927. Ao parecer, o falecemento implicou que desmoronamento do proxecto ferroviario. A empresa construtora trazou outra ruta, moito máis convinte dende o punto de vista económico pero que, en consecuencia, deixou ao sur da provincia desconectado.

O proxecto ferroviario é un reflexo das iniciativas políticas que non brindaron as mesmas oportunidades a todas as rexións

“Curva España” establece unha analoxía entre a construción das liñas de ferro e a construción do Estado español. Un estado no que os intereses económicos primaron sobre os sociais, esquecendo a periferia e quedando absolutamente centralizado. O resultado do proxecto ferroviario é un reflexo das distintas iniciativas políticas que non brindaron, nin brindan, as mesmas oportunidades a todas as rexións do país. A curva onde morreu España Vigil é unha metáfora do incidente que causou a desviación nacional e do fallo estrutural nos plans de construción dunha nación.

Empregando gravacións e proxeccións en directo o elenco de “Curva España” xoga con temporalidades e escenarios distantes entre si, pero que axudan á reconstrución da historia e convidan á audiencia a indagar e sacar as súas conclusións sobre a verdadeira causa da morte de España.

A obra foi presentada pola compañía como unha produción de teatro documental, pois reúne testemuñas da veciñanza de Verín, de descendentes das persoas relacionadas directamente co suceso alén de documentos escritos sobre o tema. As testemuñas orais son proxectadas en varios momentos da obra. De maneira iustaposta, a poboación de Verín relata diferentes versións sobre a morte do enxeñeiro España, distantes da versión oficial. A pesar das diferenzas entre as testemuñas, pódese comprender porque o accidente automobilístico de hai cen anos converteuse en lenda.

Para a maioría das persoas testemuñadas, o accidente en realidade foi un homicidio. Debido ao contexto político, naquel entón as teorías nunca foron comentadas pola rúa, mais en cada casa murmurábanse as causas e sinalábanse culpábeis: os caciques que non querían que os traballadores de Verín tiveran a opción de marchar na procura dun emprego mellor.

O relato transfórmase nun símbolo da desconfianza cara os grupos de poder

O feito de que a lenda continúe viva e de que todas as testemuñas coincidan en culpábeis e causas fainos pensar na dimensión do relato, transformado nun símbolo da desconfianza cara os grupos de poder, nesa incógnita que cuestiona a verdade histórica. Pero, sobre todo, é a historia dunha curva que desviou a Verín do que puido ter sido se acadara a conexión por ferrocarril. Para o pobo de Verín é unha ferida que, a pesar dos anos, nunca chegou a cicatrizar.

Con este material audiovisual, Chévere propón un exercicio de memoria. Lévase a cabo unha recuperación do pasado e expóñense as testemuñas. Non obstante, que implicacións éticas pode ter a súa exposición para empregalas unicamente con fins estéticos?

Ante este dispositivo escénico cabe preguntarnos: Que podemos facer dende o presente? Como podemos dialogar co pasado? Máis aló de extraer as testemuñas e reproducilas, que podemos ofrecer ás persoas que testificaron? Como colaborar para reflexionar sobre o pasado e a súa relación co presente? Neste caso, é posíbel levar a cabo procesos de reparación?

Que podemos ofrecer ás persoas que testificaron?

A obra aliméntase de dispositivos de representación cos que o elenco xoga coa veracidade e a estrutura do propio teatro documental, ao personificarse como personaxes históricas, axentes da garda civil ou incluso teatralizando a súa propia identidade. Mais a columna vertebral do espectáculo é o humor, que atravesa cada unha das escenas. A comicidade en “Curva España” é particular, xa que adquire un toque fársico a través de sinalar e comentar sarcásticamente o modo particular- e moitas veces vergoñento- de facer política na península.

Queda claro que, ao ver representadas situacións ou discursos políticos que poderían ser censuradas- problemática mencionada na obra ao nomear artistas que remataron no cárcere por declaracións críticas contra o Estado- “Curva España” alixeira a carga da liberdade de expresión e funxe como válvula de escape que cataliza o descontento.

Non obstante, dito humor non termina por activarnos políticamente. Parecera que tralas risas, ao recoñecer escenarios nos que a xustiza, as políticas sociais e o funcionariado carecen de ética, responsabilidade ou mesmo intelixencia, o que emana é unha asumida resignación que pode chegar a traducirse en frases como “Éche o que hai” ou “Así son as cousas”. O perigoso disto é que nos desarma e exilia do campo de acción. “Curva España” propón unha analoxía perfecta para falar das consecuencias dun modo de facer política na que se prioriza o aforro e a ganancia de capital antes que o benestar social.

Dito humor non termina por activarnos políticamente

Valería a pena preguntarnos sobre este tipo de humor: Como pode activarnos? É suficiente? Que facemos coa realidade que recoñecemos no escenario porque a vivimos día a día? Hai que rir, sen dúbida, pero despois?

Mentres, “Curva España” representarase de novo o 28 de setembro ás 20:00 no auditorio de Verín. Xulguen vostedes mesmos.