Educación
(Des)aprender o Galego

Era unha tarde da segunda feira cando Carmen saíu correndo cara á súa casa. Ese día non tivera que traballar así que puido ir á escola. Se fose un día normal, ficaría un pouco a xogar coas súas pequenas amizades, mais non era un día calquera. Apresurada, foi camiño arriba (por sorte a súa casa quedaba preto) e, ao chegar ao seu destino, abriu o portal. A súa familia estaba a esperar por ela para comer os xurelos con patacas que xa estaban dispostos na mesa. Sentou no seu lugar de sempre e aínda non terminara de tragar o primeiro bocado cando soubo que tiña que aproveitar o silencio recen creado:

—Nai, que día é hoxe?- preguntou con picardía.

—Segunda feira.

—Non, ho.- respondeulle Carmen-  Hoxe é lunes. A mestra ensinounos como se teñen que dicir os días da semana: lunes, martes, miércoles, jueves, viernes, sábado y domingo.

Todos deixaron de comer e miraron para ela cos ollos abertos. Tras uns segundos botáronse a rir.

—Ai, non. Vaime a dicir a túa mestra o que ben sei eu...!

Moito lle gusta a Carmen contarme esa historia para despois comentar, con orgullo, que a súa nai non mudou nunca o seu xeito de referirse aos días da semana.

Ríos de tinta levan corrido con respecto á educación durante a ditadura, ferramenta de imposición do castelán en detrimento da lingua galega. Os libros de texto desa época fican testemuñas. Mais como se viviu, o que pasaba nas casas e as repercusións que tivo na vida das persoas están nos xeitos de falar e na memoria da xente.

Primeiras leccións

Por unha banda, a implantación do castelán a través da educación non foi un proceso homoxéneo. Como ben deixa ver a historia de Carmen, as mudanzas non foron aceptadas por unha gran cantidade da xente. Esta tiña que escoller a lingua que mellor lle conviña para usala en cada determinado espazo ou situación. Ben que na escola ou nas institucións se tiña que falar castelán, na aldea, as comunidades do rural aínda falaban galego nos espazos íntimos e entre as leiras. Un pouco como ata hoxe.

Moito se ten reivindicado (e con razón) a xente que continuou falando a súa lingua materna por conviccións políticas explícitas. Mais non hai que esquecer que tamén hai certo grao de implicación política naquelas persoas que resistiron  falar castelán e, ao mesmo tempo, desmarcábanse de partidos e loitas. Despois de todo, o político excede ás normas, leis, colectivos e administracións; está sempre preto da vida, pois fai referencia ao tipo de acordos socias mediante os cales organizamos a nosa vida en común.

Ata o día de hoxe, se algún veciño da miña aldea comeza a falar en castelán, é sinalado do mesmo xeito que sucede á inversa noutros contextos: “Xa se cre un señor”, din nun ton de burla.

Estes reclamos sobreviviron á represión, á transición, ao paso das décadas. Se a cultura e a lingua son intrínsecas ao sentido de pertenza, os sinalamentos aos castelanfalantes no rural están vinculados a un estado de defensa fronte ás narrativas que non deixan de desprestixiar a unha cultura e os seus xeitos de vida. É dicir que, ao afirmar a súa identidade colectiva a través da lingua, describen os “outros” e, inevitablemente, demarcan fronteiras entre si para protexer, entre outras cousas, a súa dignidade.

O que se aprendeu

Carmen baixa a mirada cara ás súas mans. Sempre que falamos da lingua e da súa experiencia na escola da aldea, chegamos ao mesmo punto: “Eu non sei nin escribir nin ler o galego... como me gustaría saber escribir na miña propia lingua”, coméntame resignada, co corazón roto.

Tento de animala a aprender, mais ela sempre di: “Buah, é moi complicado, úsanse moitas cousas que non se usan no castelán”. E con esa frase pecha a conversa. Aínda así, cada día que sintoniza a TVG, le detidamente os titulares dos noticiarios. Mais non quere falar moito do tema. A súa inseguridade e bloqueo datan da ditadura. Hoxe, ademais, percibo certa vergoña. Para ela non é suficiente saber que non foi a súa culpa non aprender a ler e escribir en galego. Non pode evitar sentir certa distancia das súas raíces. Recoñece que lle quitaron algo, un dereito, un pracer, unha ferramenta, unha opción.

Como sucede en moitos outros escenarios de represión en que o sometemento se alonga bastante tempo,  a ditadura provocou a internalización do opresor e da opresión: unha parte da poboación oprimida desenvolveu certa admiración polos opresores e comezaron a imitalos ata esqueceren a súa identidade orixinaria e convertérense nos propios verdugos. Outra, no entanto, crea diferentes xeitos de resistencia para sobrevivir: preséntanse de xeito submiso e aparentan unha asimilación dos valores do opresor, mentres que na intimidade tratan de manter os seus propios principios.

Mais, que sucede cando a representación da submisión, esa ferramenta para sobrevivir, bota raíces que terminan alimentando as seguintes xeracións?

O que se ensina

No meu barrio, desde tempos ancestrais, os días de verán aprovéitanse baixo unha sombra en compañía da veciñanza. Carmen cóntame que nunha desas tardes, unha das miñas veciñas saíu da súa casa coa súa pequena filla. Reunida, a xente comezou a falarlle con cariño a rapaza. Mais a nai interrompeulles: “Non lle faledes en galego, non quero que o fale”.

Ela dicía que lle preocupaba que a nena non aprendese a falar ben o castelán, mais todos sabían que, na realidade, o que había detrás eran unha serie de prexuízos sociais con respecto ao tipo de persoas que falan galego.

Quizabes, para os proxenitores a decisión non necesariamente está relacionada cunha postura política conservadora. Quizabes pensan nela como un acto produto de amor: a nai non quería transmitirlle á súa filla os mesmos prexuízos e humillacións que ela recibiu na súa vida e ao non ensinarlle o galego pensa que lle quitaría obstáculos da súa vida. Mais iso non xustifica nin que lle neguen ao seus fillos o seu dereito de aprender a lingua galega nin que se tronce o futuro da mesma.

Con todo, como poder culpar a esa xente se nos massmedia non hai suficiente representación de galegofalantes e, pola contra, reitérase que os espazos da lingua galega se limitan á aldea, por un extremo, e á universidade polo outro?

É difícil atopar unha conclusión nunha historia que aínda se está a escribir. Como recuperar o patrimonio que se lle negou a todas as persoas como Carmen durante a ditadura? Como loitar contra unha maquinaria política que, a través de actos, discursos e medios de comunicación perpetúa os estereotipos da lingua galega? Falándoa. Sería o primeiro paso. Os demais, xa non os sei.