Derecho a la vivienda
Fogares en baixos comerciais e alugueiros pola metade do soldo: vivir en Galiza tras catro lexislaturas do PP

Os problemas para acceder a unha vivenda en arrendo medraron no último ano. Co prezo medio do aluguer cortexando os 500 euros de media nos sete grandes concellos galegos segundo os datos do Observatorio de Vivenda e a oferta nesta modalidade en mínimos, a Xunta de Galiza, gobernada polo Partido Popular, anunciaba para o último trimestre de 2023 a modificación das normativas de habitabilidade. Procurando a modificación lexislativa para facilitar que os baixos comerciais abandonados ou sen actividade, sitos en zona urbana, poidan ser reconvertidos en vivendas.

Iago Carro, do colectivo Ergosfera, un grupo de profesionais da arquitectura que desenvolven proxectos de investigación e intervención urbana desde A Coruña, contextualiza o problema da vivenda sinalando varios factores. Por unha banda, a falta de políticas públicas para incentivar o arrendo por parte dos propietarios privados; a escaseza de vivenda pública de nova construción e en restauración; a venda de vivenda pública a mans privadas e exponencial impacto da vivenda turística nas cidades. Ademais, a nivel técnico, critica a ausencia de estudos sobre solos edificables e sobre vivenda baleira, tamén o problema de entender a vivenda como un activo financeiro ou valor refuxio, que determina que o capitalismo popular fixe o prezo medio dos alugueres; e a chegada de fondos voitre e grandes compradores de vivenda que limitan o acceso a este recurso para o resto da poboación.

Para entender como Galiza pode ampliar en catro anos nun 50% o parque público residencial, tal como se promete agora por parte do Executivo galego, débese tomar en consideración o historial de políticas públicas en materia de vivenda dende que no 2009, Alberto Núñez Feijóo gañou a súa primeira maioría absoluta. Mentres que entre 2006 e 2007 se levantaron 7.241 vivendas públicas, nos trece últimos anos de gobernos de dereitas edificáronse 6.313 novos fogares con esta condición. É dicir, case mil vivendas menos nun período 13 veces maior.

“En 2023, na Coruña entregáronse, despois de moitísimos anos sen que se fixera ningunha vivenda pública, 40 vivendas en réxime de aluguer construídas pola Xunta de Galiza no barrio de Xuxán. Paralelamente, o Concello, que tamén levaba unha chea de anos sen promover, pon en construción un edificio de 5 vivendas. Estamos falando dun total de 45 vivendas públicas en réxime de aluguer para unha cidade de máis de 240.000 habitantes”, reflexionan os expertos en vivenda de Ergosfera. Explican que, na práctica, “son medidas anecdóticas que denotan que non se está a entender o problema da vivenda como algo no que a administración pública teña que tomar postura”.

Segundo datos do Observatorio da Vivenda de Galiza, dende 2014 o importe medio da renda mensual por ano de contrato subiu na comunidade dos 364 euros, aos 511 euros en 2023, pouco menos da metade do salario mínimo interprofesional. Moito máis se poñemos o foco nas contratacións a tempo parcial das persoas máis precarizadas do país. Tomando os datos de decembro publicados polo organismo público, o prezo medio dos contratos de aluguer foi de 621 euros na cidade da Coruña, 599 euros en Vigo, 569 euros en Santiago de Compostela e 580 euros na cidade de Pontevedra. Arredor dos 500 euros en Ourense, Lugo e Ferrol, por esta orde.

En xaneiro de 2010 a Consellería de Medio Ambiente do Goberno galego comunicáballe a 18 concellos galegos que o chamado Plan Sectorial de Solo Residencial, deseñado polo bipartito en 2008, quedaba sen efecto. Con el, tamén o obxectivo de construír 45.600 vivendas protexidas en 57 municipios entre os anos 2009 e 2017. Para o Partido Popular de Galiza este plan era irrealizábel e contaba cunha forte contestación institucional.

Ademais do acceso, outro problema importante derivado de non contar hoxe con un parque de vivenda pública o suficientemente amplo en Galiza como para poder ter algún impacto nos prezos é que non hai un sector público que manteña a titularidade sobre as obras que promove. “Con un parque inmobiliario tan ridículo que só aspira a ser útil para as capas máis desfavorecidas da poboación e non para o conxunto de galegos e galegas, nin temos impacto no sector inmobiliario nin temos capacidade para aloxar á xente que nos pide axuda”, razoan dende o colectivo adicado á intervención urbana.

Ana Pardo, presidenta da Rede Galega contra a Pobreza (EAPN) e Directora de Provivenda en Galiza, afonda nisto último cando di que os datos de ocupación son mínimos en Galiza malia que si é esta unha preocupación manifestada polo goberno autonómico e que, por desgraza, foise xerando “un discurso sinxelo”, de calado fácil, que fomentou o medo na xente. Para a súa organización, o interesante do debate sería discernir o reparto de responsabilidades dos actores implicados. “Se unha familia non consegue ningunha alternativa. Vese na rúa. Non hai un parque de vivenda pública, nin a axuda social municipal dispón de acubillo para botar unha man, en que situación se ven? Na desesperación”, denuncian dende a Rede Galega contra a Pobreza.

“Cando as administracións, que son as responsábeis de garantir o dereito á vivenda, non son quen de dar unha resposta, non creo que debamos poñer o estigma nas persoas ou nas familias. Debemos pór o foco en que as administracións teñen os medios para dotarse, ben de vivenda social, ben de vivendas de transición nas que as persoas ou familias poidan reorganizarse, ben de vivendas de emerxencia para situacións límite”, afonda a tamén directora de Provivenda no país. Cantas máis alternativas, mellor, di Ana Pardo, porque o problema da vivenda é unha emerxencia, sentenza a experta, que engade que dende as entidades sociais teñen a sensación de que a responsabilidade se deposita moitas veces en Política Social, e Política Social non é Vivenda: “É verdade que nun momento determinado a vivenda fixo parte da xestión que se levaba dende os servizos sociais das administracións, pero esa parte xa se perdeu e por iso naceron as consellerías propias de vivenda e urbanismo”.

Para Pardo, o Instituto Galego da Vivenda e Solo e a consellería do ramo perciben a vivenda dende unha mirada “moi da estrutura”, ocupándose de todo o relativo á planificación e edificación do ben privado, pero perdendo a perspectiva do uso social para o que está concibida. A presidenta da EAPN e Directora de Provivienda-Galiza explica que a vivenda está para darlle resposta á sociedade, ás persoas, e que polo tanto non debería entenderse como capital de especulación: “Cando se perde estoutra perspectiva, atopamos que hai grupos de poboación que observan dificultades para acceder a un teito digno”.

A presidente de EAPN pon o exemplo do Bono de Aluguer Social, que dende a Rede Galega contra a Pobreza valoran positivamente, pero que deposita toda a responsabilidade de conseguir unha vivenda na persoa vulnerable: “Díselles que se lle paga ao propietario da vivenda o prezo que este estipule, sempre que non supere os 550 euros nas principais cidades —de novo, como nada regula o prezo da vivenda, os prezos seguen a alza, e atopar espazo para unha familia por debaixo desta cifra xa sería complicado—, pero adoitan ser persoas que soportan un forte estigma social e sobre as que da igual que lles deas axudas económicas directas ou avais, que non lles alugan”.

Explica a representante de Provivienda en Galiza que finalmente o que percibe a persoa cando lle caduca a axuda porque non atopou vivenda é que de novo fracasou e que foi ela a que non o soubo facer. Cando a realidade é que non. Non é viable para certos grupos sociais conseguir vivenda: “Sacamos axudas que sobre o papel quedan moi ben pero logo deixamos toda a responsabilidade do lado da persoa en situación de precariedade”.

O voceiro de Ergosfera resúmeo nun tema ideolóxico de quen goberna: “Para eles as persoas son antes que cidadáns, propietarias”. Precisamente un dos debates contemporáneos nos que se ve a posición da Xunta, explica Carro, é o das zonas estarricadas que se definen na nova lei de vivenda: “O goberno galego fala, case en termos defensivos, da posibilidade de regular o prezo do aluguer delimitando zonas en tensión, cando podería tomar esta posibilidade que lle brinda o Estado para traballar e incidir dando solución a un problema”.

Provivenda e a Rede Galega contra a Pobreza teñen levado a cabo experiencias piloto innovadoras como é o caso dunha familia que foi vivir a un concello próximo á cidade da Coruña, onde a escola da localidade estaba ameazada de peche por falta de alumnos. “Nós tiñamos unha familia con pequenos que vivían na cidade da Coruña pero que non o estaban pasando ben —porque a cidade é complexa, difícil para integrarse, para acceder aos servizos, etcétera—, e a administración municipal fíxonos o acompañamento in situ”. O concello facilitou a integración da familia no pobo, tocou o tecido empresarial até conseguir un traballo para o pai e moveuse a opción da vivenda para poder instalárense. Hoxe vai para cinco anos que esta familia vive na localidade e están integrada e feliz: “Cónstame que tiveron a posibilidade de volver á cidade e non quixeron porque realmente senten arraigo e agradecemento á vila que lles facilitou o proceso”. Pardo pon así a nota positiva a unha situación que require dunha abordaxe holística, que entenda a vivenda como parte dunha existencia digna de ser vivida.