Energía
Os invisibles escravos enerxéticos

Debémoslle ao visionario Richard Buckminster Fuller unha das metáforas máis logradas para comprender o papel da enerxía nas sociedades industrializadas. Foi un notable arquitecto, inventor e teórico de sistemas a quen lle debemos a popularización de conceptos como a famosa cúpula xeodésica ou a nave espacial Terra. Mais hoxe ímonos centrar na súa imaxe dos escravos enerxéticos, tan sinxela coma explícita, e que permite por analoxía comprender a potencia á nosa disposición, moito mellor que magnitudes expresadas en unidades científicas como os MW·h, as toneladas-de-petróleo-equivalente (Toe) ou os joules (J). A forza da idea de Fuller é que nos permite interpretar a enerxía (exosomática) que utilizamos, nos nosos propios termos humanos (endosomáticos): un escravo enerxético non é senón a enerxía dun ser humano que tivésemos constantemente realizando traballo físico para nós.

Tamén lle debemos a Fuller uns dos primeiros cálculos de valor real do petróleo (en contraste co seu prezo): chegou a valorar a enerxía solar encapsulada nun litro de petróleo en 300.000 dólares (uns 42 millóns de dólares por barril, é dicir, un millón de veces o seu prezo actual de mercado!). Así é que el opinaba que non tiñamos unha “crise enerxética, senón unha crise de ignorancia”. O problema, logo, é que non comprendemos o valor real da enerxía. E aí é onde nos vén axudar a súa figura dos escravos enerxéticos (publicada por vez primeira en 1940, e desde aquela introducida con éxito na literatura científica), para entender o camiño cara a unha sustentabilidade real, unha das maiores preocupacións deste xenio norteamericano.

O ‘escravo enerxético’ representa a enerxía exosomática da que facemos uso medida en termos de traballo físico humano

Así, se nos din que unha persoa en España ten de media, á súa disposición, 40 escravos enerxéticos (120 segundo outra maneira de calculalo, como imos explicar despois), quere dicir que somos capaces de realizar cousas que na época preindustrial requirirían esa cantidade de persoas xuntas para facelas, pero non nun momento determinado, senón todos os días e a todas as horas! Como referencia histórica pensemos que os atenienses clásicos dispoñían de media de 10 escravos de carne e óso. Na España actual é coma se levásemos día e noite 40 persoas invisibles sempre traballando sen parar para nós cada vez que nos movemos en coche, compramos calquera cousa, traballamos, acendemos a luz, cargamos o móbil, vemos unha película, imos a un concerto, poñemos a estufa... Mesmo sen facermos nada, están aí, fornecéndonos toda a enerxía que require en stand-by o noso modo de vida, e contaminando tamén, claro está. Sobre todo a atmosfera, pois emiten carbono tamén sen descanso (a razón de 1,3 toneladas anuais por escravo). Advirte o filósofo Jorge Riechmann: “O traballo humano pode substituírse por traballo de máquinas, claro está. De canta escravitude doméstica teñen liberado a lavadora eléctrica ou a aspiradora? Agora ben, nada disto sae gratis: ten un custo notable en enerxía e materiais. Podemos traducir o consumo enerxético a escravos enerxéticos: o equivalente en forza de traballo humana”.

O experto francés en cuestións enerxéticas, Jean-Marc Jancovici, tomando este concepto como partida concluíu que nas nosas sociedades non é só o modo de vida das elites o que virou insustentable, “senón o de todos e cada un de nós, incluíndo os obreiros das fábricas, os limpadores ou as caixeiras do supermercado”. Segundo os seus cálculos, na época actual unha persoa en Francia fai uso, de media, de 400 escravos enerxéticos (30.000 kWh/ano de enerxía útil, 50.000 de enerxía primaria). Na época en que Fuller creou o concepto, a media mundial era de 17 escravos por persoa; unha década despois calculou que eran 38 por persoa. A poboación mundial aumentaba, pero tamén o uso total de enerxía: nos anos noventa estaría en 60. A distribución mundial era xa, naquelas décadas nas que Fuller comezou a popularizar o concepto, totalmente desigual: mentres un cidadán medio estadounidense dispoñía en 1950 de 347 escravos enerxéticos, unha habitante de Centro América non posuía practicamente ningún.

O modo de vida nas sociedades industriais é insustentable pois depende de ducias ou centos destes 'escravos enerxéticos'

Porén, existen diverxencias acerca do método para pasar a enerxía medida en unidades físicas estándar (kWh, por exemplo) a esta unidade metafórica humana. A principal reside na cuestión de se estes escravos traballarían sen parar, ou soamente unha xornada de 8 horas. Se partimos de que traballan de maneira incansable, unha medida da súa potencia é de 100 W, o que resulta en 875 kWh ao ano. Se tomamos o método orixinal de Fuller, son só 40 horas á semana, que fornecen 3 kWh. Iso equivale á terceira parte dun litro de gasolina: é dicir, este combustible danos o traballo equivalente dun ser humano ao longo de 3 semanas; se o noso coche quedase tirado sen combustible e o tivésemos que apuxar a razón de 8 h cada día, tardariamos 3 semanas en percorrer apuxando nel os 20 km que corresponden a un consumo, poñamos por caso, de 5 litros/100 km. Así, advertimos a quen queira indagar nestas medidas nos diversos países e épocas que poderá atopar diverxencias nos valores e terá que multiplicar ou dividir por 3: así, 40 escravos non-stop equivalen a 120 escravos cunha xornada de 8 horas; 400 escravos de 8 horas, son 133 non-stop. Para quen queira traducir de maneira aproximada isto a unidades convencionais, e tendo en conta que un joule equivale a un watt por segundo, temos que un escravo enerxético (dos de Buckminster Fuller, de 8 h/día) equivale aproximadamente a un xigajoule anual. Así que as gráficas de consumo per cápita expresadas en xigajoules podémolas ler, grosso modo, como gráficas expresadas en escravos enerxéticos 8 h/día.

Un litro de gasolina contén a mesma enerxía que un humano traballando 8 horas ao día durante 3 semanas

En calquera caso, segundo o investigador en sustentabilidade Tourane Corbière-Nicollier, é “unha unidade de medida que nos facilita comprender e avaliar as consecuencias do tipo de vida que escollemos”. Mais non só, senón tamén as consecuencias do proceso de devalar enerxético, pois podemos visualizarnos a nós mesmos como poderosos señores feudais, ou faraóns do antigo Exipto, que de maneira máis rápida ou máis lenta, imos quedar sen boa parte deses escravos — poida que mesmo sen ningún— a medida que avancemos no final da Era Fósil, pois 8 de cada 10 destes escravos están feitos, por así dicilo, de petróleo, gas natural e carbón. Nate Hagens, ex-directivo de Lehman Brothers reconvertido a divulgador do atranco civilizatorio no que estamos, explícao así: “A enerxía fósil barata é o fundamento das nosas ganancias, dos nosos soldos elevados e duns bens e servizos de baixo custo. Apancamos efectivamente a nosa minúscula forza muscular co traballo de milleiros de millóns de escravos enerxéticos moito máis baratos baseados en combustibles fósiles”.

O experto en enerxía Pedro Prieto adoita dicir que un “servo da gleba” medieval era máis autónomo e autosuficiente cá media de nós, pois non dependía de ningún escravo ao seu servizo e calquera cidadán dos nosos países na actualidade apenas se podería valer por si mesmo/a se carecese da enerxía que lle dan estas ducias de invisibles escravos feitos de combustible fósil ás súas ordes. Somos faraóns a piques de ver esvaecerse todo o seu exército de escravos, a un ritmo se cadra dun 5-10% anual (taxas de declive previstas para o petróleo e constatadas xa en numerosos xacementos, moito meirandes no caso do petróleo de xistos que é o que veu atrasando nestes últimos anos o declive do conxunto da extracción mundial). Obviamente, desde o punto de vista enerxético, levamos case 2 séculos vivindo —como civilización, pero desde hai menos tamén como clase e como país— por riba das nosas posibilidades. Aprenderemos a vivir de novo, cada un(ha) de nós, como humanos da plebe? E os nosos países aprenderán a vivir sen o 90% do traballo que realizan estes escravos importados?

Saber Sustentar

Canto tempo require unha Transición Enerxética?

Manuel Casal Lodeiro

1

Energías renovables

Canto tempo require unha Transición Enerxética?

Manuel Casal Lodeiro

1

Fálase moito de que precisamos unha transición cara ás enerxías renovables, mais case nada de se nos dará tempo a realizala.

Podemos visualizar, xa que logo, a civilización industrial como unha gran pirámide construída —e non só, senón tamén mantida en pé— por escravos fósiles, e a fin do petróleo como a fin da escravitude enerxética ao servizo das sociedades industrializadas. En consecuencia, podemos tamén ver a chamada Transición Enerxética como a transición a unha sociedade na que apenas imos ser amos de ningún escravo enerxético. Aínda que, como afirma o profesor de ecoloxía humana Andreas Malm, esta mudanza histórica vai estar atravesada polas relacións de clase, así que podemos dar por certo que vai haber quen queira manter os seus centos de escravos enerxéticos a conta de privar a outros seres humanos deles, ou mesmo de converter os demais nos seus escravos enerxéticos de carne e óso cando falten escravos fósiles suficientes. Riechmann avisa: “o traballo maquinístico de hoxe —que alivia a escravitude presente, polo menos no Norte do planeta— está proxectando dano, e se cadra outras formas de escravitude, cara ao futuro.” Polo de agora xa se calculan en 40 millóns os humanos escravizados que segue a haber en todo o mundo, en termos absolutos, máis ca nunca antes na historia. Se a fin (oficial) de escravitude humana causou non poucos conflitos, agardémolos tamén na fin desta omnipresente mais invisible escravitude enerxética.