Medio rural
Superstición: Crenzas e relatos sobre os animais

Só fai falta saír de noite ao monte para redescubrir o pequenos que somos ante a grandeza da natureza. Quedar de pé a carón das árbores nunha noite ventosa pode tornarse dun momento a outro nunha experiencia mítica. A madeira comeza a renxer, as lixeiras follas das copas danzan nun vaivén tan sonoro que causa a sensación de sordeira. E despois se empezan a escoitar outro tipo de sons que son imposibles de descifrar en medio da escuridade.  Hai algo alí ou foi o vento? Será un porco bravo ou un morcego?  

A imaxinación comeza a facer das súas, por malo que sexa para os nervios. As imaxes flúen tratando de dar sentido ao que percibimos e non podemos constatar. E así, en pleno século XXI, presenciamos o escenario do nacemento do mito.          

A RELACIÓN ENTRE A MÍSTICA E O MUNDO RURAL        

Por máis que se asemellen entre si, toda sociedade desenvolve os seus propios mitos e lendas. O rural galego non é a excepción, mais si ten as súas particularidades. Compartir o espazo coa natureza e os animais determina o tipo de narracións que se contan. A súa xeografía e o seu contexto socio-político predispoñen os xeitos nos que as historias viaxan de boca en boca e como pasan de xeración en xeración. 

Ao ser os animais ese corpo e conciencia que non somos nós, nos relatos moitas veces representan o descoñecido, o salvaxe, a vida e a súa finitud. A historia do templo de A Franqueira, por exemplo, conta que cando os portugueses e galegos estaban a discutir sobre se a imaxe relixiosa tiña aparecido no seu territorio ou no noso, decidiron vendarlle os ollos a dous bois que acareaban un carro. Puxeron á virxe no carro e deixaron que os bois tiraran cara ao lugar da aparición. Nesta lenda, é coma se os animais fosen os representantes da verdade divina.  

Se miramos só un pouco máis afondo, unha lenda coma a da Franqueira evidencia a relación indisoluble entre o popular e o sacro. A relación entre a relixión, a maxia e as supersticións é tan estreita que costa traballo albiscar a liña divisoria; todas son expresións da cosmogonía das comunidades, son interpretacións da realidade que, coas súas propias normas e valores, ordenan e dotan de identidade aos colectivos. 

Porén, no século XVIII, os intelectuais (sic) impoñen a idea de que todas estas crenzas, que escapan do ámbito da razón, son inxenuas, primitivas, arcaicas. 

Xa non estamos neses tempos e a antropoloxía -e a sensibilidade- ten demostrado que o sentido relixioso non é unha expresión de atraso menos complexa que outros xeitos de expresión humana. Tampouco se trata de pensamentos que poidan ser superados ou remplazados pola ciencia, xa que conviven de xeito natural. Secasí, a idea de que o mundo místico pertence ao pasado e representa o primitivo sigue vixente e pode observarse na –falsa- dicotomía entre o urbano e o rural. 

As cidades son, ante todo, o símbolo do progreso. Nas rúas, as edificacións de concreto érguense impoñentes e a última tecnoloxía avistase en cada unha das súas esquinas para reiterar o triunfo e a continua superación da nosa especie. Domada queda a natureza, crecendo segregada en espazos delimitados e a noso xeito.  

Lonxe -e atrás- queda o campo, ese espazo salvaxe onde se vive entre a natureza e a xente –pobriña- aínda se deixa levar polas supersticións. 

Mais o pensamento místico é intrínseco a humanidade e atópase tamén nas cidades. Agáchase porque son diferentes ás narracións antigas; son unha expresión das idiosincrasias das comunidades urbanas e os seus xeitos de vida. A superstición familiar máis antiga que lembro de cando era nena e vivía nunha cosmópolis, por exemplo, ía sobre a mala sorte que traía non sacudirse cada que se escoitaba o son do carro do vendedor ambulante de patacas doces. 

Nas cidades non hai moitas crenzas que xiren ao redor dos animais, cousa impensable no rural, onde os animais son moitas veces os protagonistas dos contos, aínda que isto causase que moitas especies foran e continúen a ser catalogadas como “malas” ou  daniñas desde hai séculos. 

OS RELATOS SOBRE OS ANIMAIS  

No tempo que levo vivindo no rural galego, teño escoitado unha infinidade de historias sobre distintos animais. 

“Mira, alí vai un moucho, vai morrer alguén, contábame a miña veciña Felicia, o mes pasado vimos un parado no poste que hai na nosa finca e uns días despois morreu o esposo de María”. 

É imposible dar cos inicios destas narrativas que forman parte do patrimonio cultural inmaterial da Galiza. Emociona, sen dubida, que as poidamos escoitar ata o día de hoxe. En moitos casos, o que se conta dos animais non vai alén das historias de sobremesa. No en tanto, hai outras lendas que poden chegar a comprometen a existencia das especies. 

Unha vítima deses casos é a raposa: cada que unha galiña desaparece do curral automaticamente se lle culpa a ela. Se buscan e se tapan os buracos nas redes das fincas e incluso algúns chegan a instalar –ilegalmente- trampas nos arredores. Cando, na realidade, os responsables son outros depredadores (mamíferos e aves). Na miña aldea, mirar unha raposa cerca das casas é cousa mala e rapidamente a veciñanza corre a voz para que cada quen tome as súas precaucións. Pouco se fala das beneficiosas que poden ser as raposas no control de pragas de teipas ou ratos. 

Noutra ocasión, cando estaba a axudar a botar patacas, un golpe á terra co sacho deixou á vista un niño de serpe. Seis ovos brancos e redondiños quedaron descubertos. Non me deu tempo de achegarme a miralos cando empezaron a aventalos pola leira. A explicación veu por si soa, coa súa respectiva historia, nuns intres: 

“Miña nai contoume que ao pouco tempo de dar a luz a meu irmán Manolo, acabouselle o leite. Empezou a ter pesadelos co demo e cousas así e foi cando souberon que unha serpe entraba á casa cando todos durmían e lle mamaba o leite toda. Despois diso, cada noite, entes de durmir, miña nai esparexía fariña por todo o chan para ver se a serpe deixaba o seu rastro. Temos que quitar os ovos porque poden ser velenosas. Ademais, agora temos cabritos; temos que tapar ben os ocos da parede de pedra da cadra, porque as serpes poden entran por calquera buraco pola noite para beber a leite da cabra e logo xa non queda ningunha para darlle á crías”. 

E así, xunto coas serpes, mouchos e raposas, falase do lobo, da curuxa, do porco bravo e dos sapos. Cada un ten a súa historia que determina ata hoxe a relación que a xente ten con esas especies. Ou que tería, porque en moitas ocasións nin sequera houbo un encontro físico entre quen conta a historia e o animal do que fala. 

Mais non é que estes pensamentos místicos e a súa reprodución sexan produto da inxenuidade nin que carezan de complexidade. Hai outros xeitos de coñecer, ordenar e relacionarse co mundo que son igual de validos que calquera outro, aínda que o noso contexto e as nosas referencias limiten a nosa comprensión. 

PARA REMATAR 

Se ben as distintas manifestacións de crenzas son valiosas para todas, os prexuízos e lendas falsas sobre certos animais poden chegar a comprometer o equilibrio ecolóxico se se pasa do ámbito literario a accións que atenten contra a vida de especies. Unha tradición non pode preservarse intacta só polo seu valor histórico e cultural se atenta contra a vida e o benestar de alguén -aínda que sexa nun plano simbólico-.  

Neses casos hai que rachar as narrativas. A vida en común só é posible se recoñecemos a interdependencia entre nós e con quen compartimos o espazo. Aínda que hai organizacións cidadás que se están a encargar de informar e sensibilizar no referente á ecoloxía no mundo agrario, urxe que un programa de educación ambiental que sexa verdadeiramente accesible para as comunidades do rural. Manter un estado xeral de desinformación na poboación é tamén un xeito de segregar, vulnerar e precarizar a vida.