Medio rural
Illamento na vellez: efectos dun sistema de mobilidade deficiente

Vou no asento do copiloto e o meu veciño Antonio, ao volante, está a contarme sobre a súa mocidade na aldea. Son historias que xa escoitei dabondo, mais non llo digo. “Antigamente todo era máis complicado. Non había baños nin auga nas casas. Se querías lavar unha manta ou mesmo beber, tiñas que baixar á fonte do Val, a que está por alí, abaixo de todo. Mesmo para facer a compra, as mulleres tiñan que camiñar cada domingo até a praza de Mondariz (a uns cinco quilómetros de distancia da aldea na que vivimos) para facer a compra; logo traíana ao lombo ou na cabeza. Mesmo se querían ir ao médico. Mesmo chegaban a ir até Ponteareas (a uns 10 km dende o mesmo punto). Ida e volta. Todo a pé. Algúns tiñan burros, mais moitas mulleres levaban todo ás costas”, e remata, como se non fose eu capaz de imaxinalo: “Daquela non había coches”.

Agora si que hai coches. Mais non todos teñen un. As viúvas, que son maioría na miña aldea, por exemplo, ou non saben conducir ou xa non contan coas capacidades  físicas para facelo. E, por iso mesmo, unha andaina queda fóra da cuestión: os xeonllos xa non son o que foran, as pernas xa non están afeitas, as costas non soportarían o peso da compra nunha andaina de más e dúas horas.

MOBILIDADE INACCESIBLE

A carencia de horarios de bus que cheguen a miña aldea está xustificada co feito de que ninguén fai uso dela, co índice de poboación. Parece que a falta de demanda escusa a limitación do servizo. Apenas un bus chega á sete da mañá e regresa ata as seis da tarde. Sumado ao feito de que en moitas ocasións o servizo queda suspendido por causas extraordinarias.

Con todo, unha cousa é verdade: case ninguén usa a liña de bus. Mais non porque non se precise, senón porque o seu servizo non está adaptado ás necesidades nin aos hábitos da xente do rural.

O primeiro problema é saber o itinerario do bus. As follas de información só se atopan na vila. Aínda así, están feitos de forma tan confusa que, para terminar de comprender a lóxica e a relación das horas e os destinos, tes que pasar horas a escudriñar a folla de papel. A tipografía, a organización da información e o deseño non se fixeron tomando en consideración ás persoas maiores, quen serían os principais usuarios do servizo.

Ao ser as liñas de asistencia ao cliente tan ineficientes, a información relativa aos prezos, os cambios de horarios e calquera anuncio sobre un imprevisto ou a suspensión do servizo atópase (e isto só a veces) no internet. E é claro que isto afecta e deixa desinformada á gran parte da poboación do rural: a xente maior que non ten acceso á rede. Así, non é estraño ver a alguén ás sete da mañá a esperar o bus sen ter a certeza de se vai pasar ou non. Quen vai confiar e optar por usar o bus para ir a unha cita médica se quizabes non vai pasar desta vez?

Emporiso, o maior problema é a alta limitación do servizo. As persoas teñen que esperar case dez horas para coller o bus que os levaría de volta ao seu fogar. Iso fai ao servizo case inoperante. A maior parte das tarefas polas que se sae da aldea apenas levan tres ou catro horas e non merece a pena esperar seis horas máis para ir de volta.

O feito de que só exista unha hora para saír implica resolver todas as tarefas de coidado antes de coller o bus ás sete da mañá. Fai, dunha actividade tan ordinaria como subir ao transporte, un acontecemento que merece unha importante xestión. O mesmo pasa coa volta: o usuario ten que organizar o seu itinerario de acordo co horario do transporte público, e prácticas tan simples como a alimentación supoñen certos obstáculos.

DEPENDENCIA

Segundo o que contan, a muller que vivía hai máis de cincuenta anos na casa na que agora vivo eu odiaba pedir favores e depender da veciñanza para resolver calquera problema. Aínda que se llo ofreceran, sempre ía andando á vila cando o precisaba.

Agora, unha das nenas que esa muller coidaba ten máis de setenta anos. Quedou viúva hai máis de dez anos e vive soa, no barrio máis alto de aldea, alá onde o autobús non chega. Cada semana ten que esperar a que o seu fillo lle mande a compra nun taxi. Cando ten que ir ao médico ten que ir sempre “a molestar”, como ela di, ao seu veciño do seu carón porque non hai quen a leve. Vive illada na aldea e, se non fose polos demais, nunca sairía da casa.

A comunidade responde ante o conflito e organízase para que aqueles que posúen coche o compartan con aqueles que non  o teñen. Ata non hai moito tempo, a práctica do “dedo” era moi habitual na aldea e mesmo a comunidade coñecía a traxectoria e os horarios de aqueles que podían transportar a outros. Con todo, e coa progresiva carencia de automóbiles dispoñibles, as persoas con maiores carencias comezan a sentirse incomodas pola constante dependencia que gardan cos outros e optan por quedar na casa ou, no último caso, resolver doutro xeito ás súas necesidades. Algo tan sinxelo como podería ser ir á feira os domingo, convértese nunha fervente loita pola autonomía.

MALLAR A VITALIDADE

A miña veciña Hortensia quedou viúva hai máis de trinta anos. Como o seu único fillo reside noutra cidade, agora vive soa na xigantesca casa que construíu cos cartos que ela e máis o seu home gañaron en Suíza.

Como toda a xente da aldea, Hortensia acostumaba ter vacas, ovellas, galiñas e, na segunda metade do ano, un porco. Mais co tempo, é natural que se fose desfacendo pouco a pouco dos seus animais. Aos seus 70 anos, só ten algunha galiña e a unha cadela. Así, sen xa ningunha responsabilidade que a ate á casa, gústalle pasar os días visitando veciñas e camiñando polo monte. É a única veciña que usa a liña de bus polo menos unha vez á semana. Vai todos os domingos a misa e deitase cedo para espertar coa luz do sol. Móvese presto, como se estivese a fuxir da soidade, do encerro, das catro paredes da cociña da súa casa.

O illamento das nosas persoas maiores é a resposta á falta do seu dereito á mobilidade. Hortensia, ao igual que moitas persoas no contexto rural, busca un espazo para compartir con outra xente. A solución atópala no seu propio barrio, pero tamén fai evidente que desexa  achegarse a outras vilas, outras persoas ou a outros espazos de lecer. Con todo, está suxeita ao servizo de transporte que ofrece o concello.

A mobilidade da xente maior parece estar reducida ao desprazamento relativo ás visitas médicas ou, nalgúns casos, á compra no supermercado. O traslado fóra da aldea queda limitado a aquilo que é estritamente necesario porque require un conxunto de esforzos importantes. A experiencia de mobilidade, que supón a oportunidade de habitar novos espazos, é apenas  un engadido: o que ve na ventá do bus ou o que apenas escoita desde a sala de espera do consultorio.

O custe afectivo da exclusión é moi grave. A maior parte das mulleres maiores na aldea precisan de axuda para exercer o seu dereito á mobilidade.  De tal xeito que o seu acceso a servizos fundamentais tamén está condicionado pola precaria rede de servizo de transporte que cobre estas zonas.

***

Xa é habitual que se escoite: “aquí sen coche non fas nada”. Mais recoñecer que o automóbil privado é a única resposta á mobilidade humana implica asumir unha importante marxe de exclusión. Representa pasar por alto a persoas maiores, a mozas precarizadas ou a persoas sen a capacidade  para conducir. O papel dunha rede de transporte público funcional garante procesos moi significativos e fai un pouco máis habitable o espazo rural.