Medio rural
Machismo no rural: a viuvez

Que eu saiba, xa non ocorre máis. Pero ocorría a miúdo hai menos de cincuenta anos. Aínda hai moita xente que se lembra ben do que acontecía, diso ao que lle chamaban: as cornetadas. Non é que sexa algo descoñecido no concello, mais tampouco é algo do que se adoite falar. Permanece detrás das palabras que se din fronte á igrexa logo da misa; está presente como unha pantasma do pasado común das aldeas. É como se fose un segredo resgardado por toda unha comunidade sorprendida do que pode ser capaz de facer en colectivo.

Vixiar e castigar

Cae a noite na aldea de Queimadelos. Non hai ninguén que estea a pasear polos camiños. As hortas están todas regadas, os animais meditan nos cortellos. A luz da lúa fúndese no chan coa luz que aínda atravesa as fiestras. Non se escoita nada excepto o eventual ladrido dun can ou o canto dun moucho.

Para Isabel esta noite é como calquera outra. Está a quentar a carne que sobrou do xantar do mediodía no forno mentres frite unhas patacas na tixola. O son que fai o aceite ao brincar e a concentración que aplica ao seu traballo fan que Isabel se ille no seus pensamentos. Na outra habitación, un home espera a cea mentres mira a televisión. É por iso que ningún dos dous se decatou do silencio tan particular que acaba de envolver á casa até que prestos como a explosión dunha burbulla os berros de fóra comezan a invadir a casa.

Hoxe denominaríamos as cornetadas como unha sorte de escrache, na acepción do termo que fai referencia á acción intimidatoria que realizan as e os cidadáns contra personaxes do ámbito público. A única diferenza é que as cornetadas estaban dirixidas a un membro da comunidade particular: as viúvas que volvían a involucrarse afectivamente cunha parella.

A xente da aldea puña en práctica as súas altas competencias en termos de organización. Primeiro acordaban unha data. A hora podía variar, mais era estritamente necesario facelo nas horas máis escuras da noite. Do resto, quizabes intercambiaban algunhas ideas sobre que dicir ou que facer, mais coido que non facía tanta falta: sabíase ben que facer, como proceder. Chegado o momento, a veciñanza reuníase toda en silencio diante da casa daquela “mala muller” que esquecera gardarlle respecto ao seu defunto marido. Xa fóra da vivenda, alumeando como podían (eu aquí penso en fachos, mais non son capaz de lembrar se foi o que me contaron ou se é xa produto da miña imaxinación), comezaban a berrar os nomes da nova parella. Recitábanse versos nos que a comunidade expresaba o seu rexeitamento á unión da nova parella e, sobre todo, á reprobable forma na que a muller levaba a súa vida.

Os versos non eran nada comedidos. Mesmo había unha especie de dramatización na que un veciño berraba como se fose o espírito do defunto marido que regresaba á terra para ver a súa muller vivindo feliz con outro home na casa que, en vida, era a súa. Os versos adoitaban acusar a muller de vivir a coa a pensión e o capital do home, de ser unha “calquera”.

Este sinalamento público é a outra parte da política da comunidade, pois non deixa de ser un xeito de regular a moral, de estipular as regras de comportamento. Era unha medida punitiva para controlar a liberdade e o desexo feminino. Así, a condición de subalternidade das mulleres ao vivir baixo as regras do patriarca, que nas primeiras etapas da vida referenciaba o pai ou os irmás maiores e logo pasaba a ser responsabilidade do marido, non terminaban ao ficar viúvas. A aldea  convertíase no ente que seguía regulando a súa vida.

***

Polo menos en occidente, o loito é un proceso cultural bastante determinado polo xénero. As normas establecidas sobre o ritual de perda dun conxugue son moito máis estritas para ás mulleres e eu supoño que é pola representación política e social que tiñan os homes dentro das comunidades heteropatriarcais. A modificación total da imaxe, que é a carta de presentación da identidade no sector público, é algo que só está dirixido ás mulleres a través de vestir o loito durante tres ou catro anos e, nalgúns casos, polo resto da vida. O loito dos homes, unha tradición bastante esquecida xa, era moito menos rigoroso. Adoitaba ser expresado materialmente a través dun brazalete negro cosido nos ombreiros das prendas que se utilizaban os domingos ou os días festivos. Tamén había quen usaba un triángulo de pano negro nunha solapa ou un botón negro nos seus sacos.

Como toda tradición, a expresión da dor pola perda dun ser querido continúa a mudar. Isto é facilmente recoñecible nas comunidades rurais. Son as viúvas de máis de oitenta anos quen visten o loito perpetuo. A diferenza das seguintes xeracións, quen o gardaron por algúns anos, mais logo, animadas polas súas fillas ou por iniciativa propia, volveron a vestir de cor.

Nun principio, parecería indicar unha mudanza xeral na sociedade e na exixencia que ten sobre o comportamento das mulleres. Con todo, as veces pregúntome: que tanto pode aínda calar na subxectividade o pasado fresco dunha moral que domou os corpos femininos a través do punitivismo? Que prevalece nas prácticas cotiás, que tanto determina ás mulleres hoxe?

Vixiar e murmurar

Luz Divina ten arredor de 75 anos. Viviu toda a súa mocidade na aldea até que casou á distancia e logo viaxou a Suíza para reunirse co seu marido. O dano que lle facía ós pulmóns do seu fillo as baixas temperaturas do inverno daquel país, foi a razón pola que, logo de case dez anos, volveron á Galiza. Non pasou moito tempo até que, debido a un tráxico accidente na estrada, o marido de Luz faleceu. Ela daquela tiña 35 anos. Vestiu o loito até os 60.

A morte do seu compañeiro significou tamén a súa saída do mundo laboral remunerado. Pechou o bar que mantiña co seu home e, coa pensión de viuvez, asentouse na súa casa na aldea. Daquela, o seu fillo hai pouco que se emancipara, polo que hai máis de dez anos que vive nesa gran casa con capacidade para até sete persoas completamente soa.

Polo que que me conta ela, a súa contiandade era bastante similar á das súas veciñas. Pasaba os días coidando dos cultivos e dos animais que adquirira: cinco ovellas, dez galiñas e un porco. Mais foi até o ano pasado, que se fixo de valor e vendeu todos os seus animais e comezou a sementar só o necesario. Falo de “valor” porque estou certa de que ela ben sabía o que viría despois: os murmurios nas súas costas cada que saía da súa casa para tomar un paseo cotián.

Luz é unha muller da que se fala moito na aldea. Cando levaba pouco tempo vivindo aquí, eu pensaba que se debía ao seu carácter, mais co tempo funme dando de conta que, en realidade, tiña que ver con como ela decidía administrar o seu tempo. É dicir: levantarse cedo para limpar a casa, dedicar as tardes ao seu ocio e deitarse cedo para mirar a televisión até adormecer.

Os reclamos que lle fai á veciñanza as veces son directos e agresivos. Parecese que a xente non soporta que non estea a traballar, que non teña que coidar de ninguén. A xente insiste de forma implícita que debería volver a ter animais,  volver a sementar en grandes cantidades, de facer algo produtivo, pois nin a idade nin unha leve enfermidade son sempre motivos suficientes para abandonar o traballo.

Miro a Luz agora e pregúntome se isto non foi o que quixo facer desde hai anos e non puido facelo antes pola presión social que presentía. Penso que tanto ese rol, ese “deber” estar da boa muller influíu na súa decisión de non procurar compañía sentimental e ficar nunha casa soa da que, agora, en canto esperta, fuxe cara á cidade na procura do sorriso do seu fillo, cara á casa da veciña na procura dunha tarde de conversa, cara á rúa na procura de contacto, de liberdade, de romper as cadeas que lle foron impostas na aldea.

Mais, como tantas outras cousas das que escribo, as razóns de Luz quedan ao nivel da suposición, de ideas e teorías imposibles de confirmar. Pero cando a vexo saír con ímpeto da súa casa pola mañá, cousa que antes non era posible, vexo como con cada paso pisa con forza os anos que ficou soa entre catro paredes. Vexo como se afasta das súas lembranzas e da aquelas cornetadas que perseguiron as mulleres que tentaron seguir adiante coa súa vida a pesar de todo. Vela tomar o bus é ser testemuñas da máis cotián e sutil rebeldía.