Culturas
Honor e honra: os valores milenarios que aínda regulan a vida pública

Hai un tema do que non podo falar con Rosa. Resúltalle moi doloroso. É por iso que, para escoitar a historia de novo, teño que esperar a que o impulso xurda dela. Eu, pola miña banda, non son capaz de parafrasear a súa historia. E non é que sexa íntima, escura nin complicada de contar. Pola contra. Mais eu quitaríalle todo o sentido, faría dela unha anécdota que carecería de importancia. Porén, Rosa logra transmitir a dor. Unha especie de dor que non se coñece nas cidades. Falo da dor que supón que unha vaca che morra ao dar a luz nun eido ao carón da estrada. Que morra mentres toda a aldea se xunta arredor dela e ti, desesperada, intentas contactar ao veterinario sen éxito. Que morra mentres asumes con derrota que o animal vai terminar os seus días en agonía fronte ao mar de ollos expectantes.

Unha ollada ao pasado

Durante gran parte da Idade Media, a lealdade, o honor e a honra eran virtudes esenciais que se espallaron por toda a sociedade sen distinción das condicións sociais. É dicir que non só pertencían á nobreza, senón que eran compartidos por todo o pobo e eran valores indivisibles do que implicaba a cidadanía. Segundo un artigo do especialista medieval Juan Torres Fontes, na época referida, o acto deshonroso dun veciño ou veciña repercutía na vida colectiva do mesmo xeito que afectaba á súa familia. Xa que logo, un acto que fixese patente e destacase algunha desas virtudes, era tomado como exemplo a seguir por toda a comunidade e toda a familia da persoa virtuosa formaba parte dese orgullo.

A importancia destes valores para a poboación en xeral repercutía en que, ao non poder acceder á nobreza, pois esta se herdaba ou se gañaba na guerra, a honra, a lealdade e o honor, así como a vergoña, eran acequibles ao seren resultado das propias accións e xeitos de comportarse. Con todo, o honor non só se debía aos feitos e accións realizadas por alguén, senón que influía moito máis a opinión da comunidade.

A covardía, a deslealdade, a infidelidade -da muller-, a falta de cumprimento do deber ou a falta de fe e de vergoña, por exemplo, eran motivos de deshonra. Hoxe, tantos séculos despois, na miña pequena aldea, a maioría destes motivos fican vixentes e, de cometer algún, fícase exposto ao escarmento.

Os valores milenarios

A defunta Hermosinda vivía soa cos seus dous fillos, pois o seu marido migrara a Portugal.  Non saíra nunca da aldea e nunca exerceu unha profesión nin traballou para ninguén a excepción de cando ía ao xornal. Como moitas outras familias da aldea, o seu sustento e reprodución estaba baseado nos seus animais e colleitas, polo que tiña ao seu coidado moito máis do que ela soa podía coidar. Tiña vacas, ovellas, galiñas, porcos e varias fincas labradas e sementadas. Así, tan pronto o seus fillos, Antonio e Xosé, tiveron a idade suficiente, ensinoulles todo o traballo agrario para, alén de axudarlle a ela, mandalos ao xornal.

Cando Antonio tiña arredor de trece anos, foi ao monte a coidar as ovellas dun veciño. Ninguén sabe moi ben o que pasou, mais unha das ovellas morreu. A culpa recaeu no rapaz, quen xuraba a súa inocencia. Os rumores correron rápido por toda a veciñanza e pronto a presión social precipitouse na casa de Hermosinda. Deixara de importar se o seu fillo era inocente ou non. A situación tornouse tan insostible que a única solución foi exiliar ao seu fillo, mandalo a Portugal co pai para tentar deixar atrás aquilo que non só lle custaba un fillo, senón o seu vínculo coa comunidade. Hoxe, Antonio, con mais de 80 anos aínda vive en Portugal. Nunca regresou. Cando lle preguntei por que marchou da aldea, os seus ollos entristecéron e mudou de tema dicindo: Não lembro. Mais a súa mirada suxeríame outra cousa.

Hai cousas que non se abordan na miña aldea. Cousas que se agochan nas sombras. E a causa do agochamento é a conciencia do público, da súa case tanxible incidencia na vida. Aínda que nos ámbitos máis urbanizados tamén adoitamos escoller as partes de nós que imos mostrar ás demais, no campo, esta selección intensifícase e cobra moita máis importancia. E atreveríame mesmo a dicir que esa pulsión por agochar certas experiencias e mostrarse ante a xente dun modo moi particular, deriva deses valores morais que alcanzaron o seu cumio durante a Idade Media: a honra e o honor.

O proceso de individualización intensificado nas urbes borrou o carácter comunitario que, desde o meu punto de vista, é substancial para o honor e a honra. O sentido de comunidade, aínda que en contadas ocasións si que se estende a barrios, o máis común é que se reduza ás esferas sociais íntimas, aos espazos privados. Mentres que no rural aínda impera a interdependencia e as relacións afectivas con aqueles con quen se comparte toda a vida.

Mais digo “honor” e “honra” para nomear e tratar de comprender aquelas paixóns e reaccións desbordadas que xurden de actos que, desde unha mirada tan citadiña como a miña, non son tan fatídicos nin tan vergoñosos como para que sexa necesario agochalos. Mais o funcionamento da vida comunitaria é bastante complexa. Para empezar, ten as súas propias normas de regulación da moral, os seus propios xeitos de xestión dos recursos, o seu modo de facer política e auto-gobernarse. Así, nas comunidades tan “autónomas” e herméticas, calquera acción é moito máis visible, calquera boa ou mala decisión -segundo as normas morais- pode ter unha incidencia na relación coas outras persoas.

Ao coidado das miradas

O exilio de Antonio lémbrame, sen dúbida, á Eneida. Penso no feito de que a guerra entre troianos e latinos foi desatada pola matanza dun cervo. Antes de vir ao rural non concibía que algo así puidese suceder, que o detonador de Virxilio era tan só un recurso narrativo un pouco exaxerado, que non concordaba coa realidade. Mais o que pasaba era que non concordaba coa miña concepción da realidade. Aquelas transgresións, en certos contextos, son erros tráxicos en que o único xuíz que hai é a colectividade con normas e valores estables e sentencias incuestionables.

No rural, hai unha tensión por actuar de xeito “correcto” todo o tempo porque é fundamental manter os vínculos veciñais. Se ben pode resultar un pouco alienante, desde outra perspectiva isto pode ser visto tamén como unha práctica de coidado das relacións, como unha das distintas formas nas que se regula a moral dun colectivo, como un dos xeitos nos que este dá orde e sentido á experiencia.

Así, no rural vívese entre a contradición de coidar dos outros e coidarse dos outros. Na autobiografía de Leonor López de Córdoba, unha muller que viviu na baixa Idade Media, ela relata con horror a tempada na que tiña que saír á rúa para ir xantar á casa da súa tía. Leonor caera en desgraza e perdéralo todo. Ser vista nese pequeno traxecto do espazo público representaba para ela unha deshonra, pois calquera podía ver que quedara sen nada. Penso nela cando vou á casa de Rosa e ela, intuíndo as dificultades económicas que podo estar atravesando, regálame froita, pan ou unha botella chea de leite da súa cabra. Mais sempre insiste en darme unha bolsa para ocultar a comida dos ollos da veciñanza. “Cúbreo ben”. É o seu xeito de protexerme dunha mirada allea que eu non termino de comprender, mais que ela coñece ben. Unha mirada que norma a vida desde hai séculos.