Medio rural
A aldea, territorio interxeracional: apuntamentos sobre a convivencia con persoas maiores

Cando eu tiña arredor de nove anos, as miñas dúas avoas morreron. Tampouco coñecín aos meus avós: o materno morreu hai case medio século e o paterno foi un deses homes que deixaba descendencia polo seu camiño sen mirar atrás. Así que foi até que cheguei á aldea en que vivo agora, que comecei a relacionarme con persoas da terceira idade. Coma eu case non sabía ren dos problemas demográficos na Galiza, tomoume por sorpresa o feito de que as persoas maiores se converterían nas únicas coas que mantería contacto, pois tampouco estaba consciente do difícil que sería saír da aldea sen un medio de transporte propio. 

Por sorte, grazas ao feito de que este proceso migratorio cara ao campo era á súa vez parte dun proceso migratorio maior (de América a Europa), cheguei en branco, disposta a aprehender esta nova cultura e estilo de vida. E, nese sentido, as persoas maiores eran parte deste novo escenario que tiña que descubrir.

Máis que iso, as persoas da terceira idade foron as transmisoras de toda a aprendizaxe que obtería nos próximos meses. Co mellor dos ánimos, ensináronme a preparar, sementar e coidar unha horta; a podar as videiras, a utilizar o fouciño, a gadaña e demais ferramentas agrarias. A miúdo rían de min porque parecíalles incríbel que non soubese como se sementaban as patacas ou tamén lles facía graza o meu xeito torpe de usar o sacho. Eu intuía que o seu carisma era produto do meu interese por aprender aquilo que eles dominaban e que formaba parte da súa identidade. Eran saberes que lles transmitiron os seus devanceiros. Sorrían e estaban dispostos a ensinarmo. Tiñan orgullo dos seus saberes e habilidades.

Foron as persoas maiores quen me salvaron da soidade de migrar. As miñas veciñas de setenta anos convertéronse nas miñas amigas coas súas afables conversas durante as andainas vespertinas. Diariamente, ao longo do todo o meu primeiro verán na aldea, sempre na mesma hora, escoitaba unha voz que chamaba por min desde a estrada. Ao abrir a porta, alí estaban Carme e Dolores, ambas con sombreiros de palla, un pau na man dereita e os seus respectivos cans correndo ao seu redor. Esas camiñadas foron a parte fundamental da miña inmersión lingüística, pero máis ca iso, a compañía de Carmen e Dolores foi un bálsamo que me sacaba do recuncho en  que se convertera a miña casa.

No inverno, a cociña de Maruja foi un refuxio en que podía escapar do frío e onde aprendín a facer empanadillas e tartas de queixo. Foi ela quen tamén me ensinou a calcetar e contoume toda a historia da nosa parroquia a través de anécdotas que podían datar de principios do século pasado. As dúas acompañabámonos mentres soportabamos o peso da milenaria cadea do patriarcado, aquela que nos facía ficar soas na casa mentres os homes saían a estudar e traballar até ben entrada a noite.

Con todo, nas conversas que mantiña coa miña veciñanza, sempre aparecían comentarios que sacaban a relucir unha certa idea sobre a mocidade, a cal, ao seu parecer, estaba perdida e corrompida. A nostalxia por un pasado que foi mellor que o presente, sentimento tan característico das persoas da terceira idade, mesturábase e reforzábase polos discursos dos medios masivos que se empeñan en mostrar a peor faciana da mocidade e o desastre dunha vida contemporánea afastada dos antigos valores.

Ao meu parecer, esta mesturanza de discursos durante as conversas era perigosa pola delgada liña que de pronto había entre o acto de facer memoria con morriña e a gabanza da orde moral imposta durante a ditadura. Considerei importante comezar a facer unha crítica de dita perspectiva e quizabes foi entón cando puxen, sen sabelo, a semente do desacordo con certo modo de pensar de aquelas persoas que, por convención mutua, foran as voces que me transmitían os saberes que tiña que aprender.

A nosa relación deteriorouse aínda máis cando conseguín traballo e deixei de visitar ás miñas veciñas con tanta regularidade, quen leron a miña ausencia como abandono. Aínda que só fósemos amigas e non tivese que axudarlles particularmente, as miñas visitas eran a expresión máxima de coidado. Comezaron os seus reclamos e os meus enfados, o que fixo aínda máis visíbel o “choque” xeracional que de súpeto nos dividía.

Deixar de axudarlles no traballo labrego para ficar en casa a escribir e estudar foi o paradigma de todo aquilo que nos distinguía e que non víramos antes porque tíñao suprimido ó máximo: a miña educación noutro contexto cultural, as miñas prioridades, crenzas e perspectiva de vida. Aspectos tan sinxelos como que me gustase saír de viaxe aínda que non tivese moitos cartos, parecíalle á miña veciñanza un erro, pois, tanto se había precariedade como se non, tíñamos que aforrar o máximo diñeiro posíbel (ademais de que viaxar era sinónimo de vicio e preguiza).

Comecei a sentirme xulgada mesmo polas cousas máis sinxelas como querer ir á cidade ou por querer mercar cousas que sabía que non tiñan un valor práctico ou non eran estritamente necesarias. Era como se o único estilo de vida aceptable era o que levaban as mesmas persoas maiores: espertarse cedo para traballar, ficar na casa polas tardes e deitarse cedo. Ademais, pola miña condición de muller, esperábase de min que fose responsable coa limpeza da miña casa, o coidado da miña parella e a preparación do xantar.

Convivir con persoas maiores é convivir cos seus medos, necesidades, crenzas e afirmacións de certas cousas que a ciencia hoxe xa desmentiu. Mais tamén é convivir cos seus coñecementos, relatos, coidados e ensinanzas.

As diferenzas que hai entre as nosas perspectivas do que a vida é e de como se ten que vivir, nunha primeira instancia e baixo unha mirada superficial, poderían aniquilar calquera posibilidade de entaboar unha relación entre a terceira idade e a mocidade. Pero, que é toda relación entre dúas persoas senón un acordo entre dúas partes distintas? A insistencia de conxeniar e relacionarnos só con persoas exactamente afíns a nós, cos nosos mesmos gustos e trazos identitarios, tennos levado a unha intolerancia por todo aquilo en que non nos recoñecemos a nós mesmas.

Habitar nunha aldea no rural obrigoume a vincularme con persoas totalmente distintas ao que son e, se algo de particular ten a relación con persoas maiores é que exixe aprender a escoitar. O exercicio de escoitar non é un xesto submiso nin se trata de suprimir a nosa subxectividade para ponderar a outra. Pola contra: enriquécenos. A escoita posibilita a empatía e a comprensión doutra realidade; é de onde pode xurdir un verdadeiro intercambio de coidados e saberes.

Aceptar e apertar a complexidade que gardan todas as relacións sociais é o que potencia os vínculos a pesar das diferenzas que, desde certa perspectiva (política, ideolóxica, cultural) parecerían irreconciliables. É recoñecer a complexidade mesma coa que estamos feitas e que, nese sentido, hai máis de nós que unha idea, un comentario, unha opinión.

A estigmatización da mocidade e a intolerancia cara á terceira idade está a ser construída a partir de certas narrativas que se encargan de xeneralizar e, así, aniquilar a posibilidade non só de aprender das outras persoas, senón de entaboar diálogos que enriquecerían a vida en común.