O prelo
Retrato dunha Galiza crebada

Cando nena, na miña casa había unha especie de urna. No salón, ao carón do sofá, a urna repousaba e lucía o seus pigmentos. Era unha peza pintada a man. Tiña cores vivas: fondo azul, con adornos amarelos e detalles vermellos. Unha artesanía, ao fin e ao cabo. Non tiña moito valor para nós nin tampouco lle dabamos utilidade, polo que o meu pai decidiu convertela nunha ánfora. El, profesor de literatura dramática, eterno namorado da cultura grega, cubriu as cores vivas con pintura negra e logo, por enriba, cun ton laranxa, delineou os corpos de tres deidades míticas. Ao finalizar, rompeu a ánfora en anacos e a soterrou no xardín. O seu proxecto era sacalos logo dun mes e reconstruír a ánfora, para lle dar o aspecto das reliquias.  

A lectura de Uralita, lembroume este episodio da infancia, pois o que fan Iria Pinheiro e María Lado en Uralita é desenterrar aquelas pezas da ánfora que é Galicia. Borrar, revestir e reconfigurar. Ao final, como fixo meu pai, o acto de tomar un obxecto que foi feito a man por unha artesá do meu país, para darlle o aspecto de ser produto doutra cultura, afastado dabondo tanto en tempo, como en espazo, pode ser quizabes a metáfora perfecta de como se transfiguran os pobos arreados polo ideal occidental do progreso. Uralita é un poemario que ensaia a configuración da identidade cultural, con todas as súas contradicións, valores e idiosincrasias.  

Imposible é acoutar o eido profesional de Iria Pinheiro. Na súa traxectoria, que comezou hai máis de vinte anos, ampliou o tradicional uso do termo actriz cara a múltiples direccións. Ademais de interpretar no teatro, cine e televisión, Pinheiro é produtora, autora dos seus propios espectáculos, que van desde o cabaret, até a videopoesía. Recibiu o Premio Maruxa Villanueva pola súa traxectoria actoral, así como os dous Premios María Casares polo seu monólogo Anatomía dunha serea, coescrito con María Lado. 

Lado, pola súa banda, conta con máis de quince libros publicados, colectivos e individuais. No 1997 levantou áncoras co Batallón Literario da Costa da Morte e, desde entón, ten unha traxectoria prolífica como poeta. Na súa obra literaria tamén atopamos narrativa, tradución e literatura infantil e xuvenil. Mais é coa lírica que gañou seis premios, entre os que destaca Premio de poesía en la I Gala do Libro Galego en 2016, por oso, mamá, si?.  Desde o 2005, xunto coa poeta Lucía Aldao, desenvolve o proxecto poético-musical Aldaolado. 

Uralita, a primeira colaboración entre estas dúas artistas, toma a forma dun proxecto de poesía escénica que se estreou no 2018 no Ateneo Santa Cecilia de Marín. Grazas á editorial Cuarto de Inverno, Uralita chega metamorfoseado ás nosas mans en forma dun belísimo poemario.  

Os primeiros poemas abren de xeito contundente a nosa viaxe. É na terceira páxina que as autoras nos sorprenden co curto poema que sintetiza a historia dunha Galiza crebada.  

As hortas son territorios fragmentarios 
As nosas vidas son vaixelas incompletas.  

Os obxectos perdidos debaixo da terra, que aparecen en medio do eido, son testemuñas ou, máis ben, pantasmas dun pasado que nos chama como se cada anaco de tella fose un corazón delator daquilo que, culpables, tentamos esquecer. Tambores de lavadoras, cascallos, tela, sacos. Os obxectos desfilan diante de nós exixindo un traballo de arqueoloxía que nos dea pista de quen e por que somos. 

Aparece tamén a personaxe da avoa, a raíña cherokee. Aquela que vive entre “montañas de regugallos,/ casetas de uralita, cadáveres/ de árbores que non dan,/ entre lixo semisepultado polos caseiros/ que reforman e deixan todo nas leiras”. A imaxe desta raíña aparece ao longo do poemario como se dunha figura mítica do territorio se tratase; como se fose o arquetipo xa esquecido e deostado por unha sociedade machista que corre detrás do progreso. A raíña cherokee fai referencia a toda esa sabedoría ancestral dun pobo –e, particularmente das mulleres, mais non só- que na era dixital é segregada, marxinalizada, botada á periferia, fóra da vista. 

Os obxecto fragmentarios, nese sentido, tamén poden lerse como as pezas dunha identidade cultural que non poden encaixar. Uralita cuestiona e racha a idea dunha identidade unitaria, pura e racional. Describe unha sociedade alienada.   

É o día da patria ou é o día do apóstolo? 
Non entendo nada. 
Subvenciónase o negocio do eucalipto pero o eucalipto arde e acábase o negocio! 
Non entendo nada.  
Reciclar, es un integrista da reciclaxe, pero plantas pinos nas fincas das avoas! 
Non entendo nada.  
Sacrificas o porco pero dáche pena a súa ánima cando o chamuscas. 
Non entendo nada.  

Entre esas grandes contradicións aparece a idea do “autoodio intelectual”. Unha voz rabiosa xorde dos versos para interpelar a quen, desde a capital, renegan da Galiza rural, que miran por enriba dos seus ombreiros e critican desde a superioridade moral. De novo, ponse na mesa a idea a crítica do progreso e as autoras preguntan ás lectoras “a costas de quen”? 

“As imaxes desas señoras que eran de señora de aldea pero non estaban embrutecidas como nos queren vender os que nos autoodian. Non hai brutalidade, non son nin pailáns, nin ignorantes, non son escuros. 
Teñen harmonía coa terra. Non hai brutalidade nas billas de prata que aínda brillan entre as ruínas da casa. Hai os restos dunha fisura. Unha cicatriz mal cosida. As pedras caídas disimulan mal os puntos.” 

Con estes parágrafos, Iria Pinheiro e María Lado tamén falan das implicacións machistas que, a través dos programas de televisión, os anuncios ou as expresións artísticas de Galicia, foi introducida no imaxinario colectivo a figura da “muller labrega”. Unha representación da muller que vive no campo, que está tan cimentada na idea que se ten do mundo rural galego, que se converteu nunha personaxe caricaturesca. Uralita critica non só esta representación ficticia que fragmenta a realidade, senón que sinala o lucro que as empresas fan con esa personaxe en detrimento das mulleres reais e de toda a súa cosmogonía.  

Deste xeito, a voz colérica que nos interpela cobra outra dimensión. Non é produto da rabia, é produto dun amor desesperado, desgarrado, desenfreado. 

Quizabes, como lectora procedente de Latinoamérica, un poema que chamou particularmente a miña atención foi un que mestura distintos vocábulos procedentes de diferentes contextos. Falo de palabras como indio, malón (técnica militar mapuche), chingada (palabra altisonante mexicana), cherokee e colonialismo. Aínda que fica claro que hai unha liña conceptual á que responden, a utilización desta serie de palabras pode xerar confusión e pode ser tomada como un uso pouco coidadoso para as culturas ás que fai referencia. Sería inoportuno desta recensión entrar no debate de se o proceso de opresión e epistemicidio que se viviu en Galicia –e que sen dúbida repercute até hoxe, como ben sinalan Pinheiro e Lado- pode ser catalogado como produto dun proceso colonial ou máis ben imperial, e se pode este proceso ser comparado co que se viviu/vive en Abya Yala.  

Finalmente, Uralita contén un prefacio e un posfacio nos que falan Iria Pinheiro e María Lado respectivamente. Ambas as dúas explican de onde e como xorde o proxecto. Convidan as lectoras ao proceso de escrita. Non mitifican o oficio, déixanos ver a cociña da escrita. Estes paratextos confirman que o poemario é, tanto no xeito co que foi escrito, como no contido, produto dun profundo coidado e amor. Por que este retrato da Galiza está feito co amor. E o amor sempre se impón a pesar das contradicións. Non. A pesar non. Asume e aperta as contradicións.