Memoria histórica
Suso de Toro: “Non existe a democracia española porque hai un poder xudicial que ten unha continuidade ideolóxica co franquismo”

O escritor compostelán trata a necesidade de reivindicar ao protagonista do seu último libro, Ramón Baltar. Ademais, reflexiona sobre o centralismo madrileño, o uso do galego e a memoria histórica.
Suso de Toro
El escritor Suso de Toro. Foto: P. Cosano / Alianza editorial
@Guille8Martinez
3 mar 2021 10:15

O último libro de Suso de Toro (Santiago de Compostela, 1956) profunda nun galego tan peculiar como pouco coñecido. Trátase de Ramón Baltar (1902-1981), cirurxián e intelectual que tomou o camiño da “resistencia interior” durante o franquismo. Procedente dunha familia burguesa, a súa figura foise esquecendo. Suso de Toro rescátaa atraído pola ética e a decencia que marcaron a vida do propio Baltar, represaliado pola ditadura en numerosas ocasións.

A novela recolle a súa historia real e é un percorrido pola vida do personaxe, quen sempre ocultou unha parte transcendental da súa biografía aos seus fillos. De feito, estes decatáronse que o seu pai participara na Operación Termópilas, un intento de asasinar a Franco, grazas á investigación do escritor. O Salto conversa co autor de Un señor elegante (Edicións Xerais, 2020) sobre a construción da memoria colectiva, o nacionalismo galego e a ausencia deste tipo de referentes.

Na túa obra Un señor elegante falas de Ramón Baltar, un personaxe que se podería considerar de xeito evidente admirábel, un home moderno para a súa época e que sempre estivo á altura das tráxicas circunstancias que tivo que vivir, como a ditadura franquista. Que tiña este personaxe para facelo tan atractivo e que poderiamos aprender del hoxe en día?
A idea inicial era escribir unha novela sobre a familia no seu conxunto, pero o personaxe foi emerxendo e eu deixeime arrastrar por el. Era como se a figura de Ramón Baltar fose escapando de min, sempre por diante, e eu perseguina. Era un liberal, tal e como o describe a súa propia familia, pero un liberal no bo sentido da palabra: demócrata, bibliófilo e moi culto.

Sabía que Baltar fora castigado polo rexime franquista. Primeiro polos falanxistas sublevados e despois, tras a Guerra Civil, pola ditadura. Detivérano, expulsado da Universidade en dúas ocasións, mais tampouco me parecía un personaxe que fose extraordinario. Pouco despois xa intuín que se trataba dun disidente nato, moi desafiante. Polas conversacións que tiven cos seus fillos e a documentación que deixou tras a súa morte, atopei un home dunha actitude ética radical.

Segundo o último relato dominante da Guerra tan só houbera verdugos e vítimas, mais ao seguir os pasos de Baltar tamén ves que existiu a resistencia. A tentación do victimismo é paralizante, anula, e a idea de que todos somos unhas pobres vítimas é unha gratificación enfermiza que non se deu nel. Encarnou, sen pretender ser exemplarizante, a resistencia da decencia e a ética.

A historia de Baltar permaneceu no esquecemento durante todos estes anos, nin sequera os seus fillos sabían algunhas das súas experiencias. Tamén descoñecían que participou nun intento de asasinato a Franco, na Operación Termópilas. Se temos isto en conta, de que forma estamos a construír a memoria histórica?
Esa é a gran pregunta. No libro vemos como emerxe unha historia oculta, pois unha parte da vida transcendental de Baltar non lla transmitiu aos seus fillos. É curioso pensar que persoas xa anciás hoxe, nin sequera tiveran acceso á historia completa dos seus antepasados máis directos. Así se construíu a consciencia da sociedade española. A pregunta que emana da novela é: que sabe unha persoa dos seus pais ou avós, que fixeron realmente nos anos da República e na posguerra?

A dimensión psicolóxica disto tamén é importante. Os pais e nais mostran unha fachada aos seus fillos, é un rol, pero detrás deles hai outra vida. Estas persoas, como actuaron durante a República, a Guerra e a ditadura? Mataron, asasináronos, padeceron castigos, axudaron, protexeron, denunciaron, beneficiáronse? Á fin e ao cabo, estas persoas con esas feridas sen cicatrizar foron as que nos educaron, e iso ao final acábase transmitindo.

Os castigos que el padeceu afectaron os seus descendentes, aínda que durante a investigación descubrín que non foron conscientes diso. Os seus pais tentaron evitarlles a transmisión do estigma e crearon unha familia moi contenta e orgullosa de si mesma. E eu preguntábame, pero como esta familia, tan castigada, pode ter unha conciencia tan alegre? Conseguiron unha certa inconsciencia, un descoñecemento da súa realidade ao ocultar a memoria das represalias, e os descendentes foron creando as súas realidades persoais e sociais sobre unha base de certa irrealidade.

Vostede introdúcese na obra como narrador, protagonista en primeira persoa da investigación que realiza e que relata na novela. Canto de verdade e canto de ficción hai nela? Que podería resultar interesante da historia a un lector afastado da actualidade galega?
Non hai ficción, só construción novelesca. Co material que me deron, anécdotas e documentos, construín o relato desta familia que se remonta ao século XIX que, como mecenas, protexen a personaxes da cultura, a arte e a política. Os personaxes tiven que investigalos, non imaxinarmos.

Este personaxe é parte do que nos roubaron, do ímpeto impulsado na Segunda República polo coñecemento, a crenza no progreso e a preocupación social. A súa historia é a de Europa, a do século XX, polo que non é necesario saber nada sobre a actualidade galega para comprendela.

Os Baltar son unha familia que promoveron e protexeron intelectuais da talla de Rosalía de Castro, a familia Castelao e a familia Dieste mais que, actualmente, apenas son recoñecidos. Que falla aí?
Unha vez vencido o bando republicano, Baltar seguiu operando a guerrilleiros e fuxidos até principios dos anos 50, pero xa fracasara a resistencia porque os aliados da Segunda Guerra Mundial apoiaran a ditadura. Aí é cando se refuxia na resistencia interior, protexendo intelectuais mais dunha forma reducida á súa vida privada. Ademais, a súa postura de republicano radical sepárano dalgunhas operacións que se van dando naqueles anos e que estaban toleradas polo rexime. Aínda que a distancia, colabora con todas as causas sociais e culturais que pode, como dando diñeiro aos estudantes represaliados no 68 ou potenciando a creación de editoriais, pero non pretende ter relevancia pública.

Por outra banda, non é coñecido porque o republicanismo foi destruído, non só polo franquismo, senón polo posfranquismo. Na transición non se permitiron posturas claramente republicanas. De feito, nas primeiras eleccións de 1977 presentouse o Partido Comunista de España mais porque antes claudicara ante a bandeira rojigualda, o himno e o rei, a diferenza de Esquerda Republicana, que non foi legalizada.

“A día de hoxe, a idea de nación en Galicia mantéñena unhas elites culturais e políticas, pero son unha expresión moi frouxa, digamos”

Hai anos que o independentismo catalán está en boga, como xa o estivo o vasco. Por que o nacionalismo galego ten menor transcendencia fóra de Galiza?
Antes de todo, a miña posición é a de demócrata. O que me fai ter unha posición concreta é o ser galego, coñecer as relacións de poder dentro do Estado e estudar a historia de Galiza e España.

Para entendelo teriámonos que remontar a cinco séculos atrás, cando a clase dirixente do Reino de Galiza foi decapitada por Isabel a Católica. Desta forma, o que podería ser a evolución natural dunha clase dirixente que evolúe, aquí non se deu. A día de hoxe, a idea de nación en Galiza mantéñena unhas elites culturais e políticas, pero son unha expresión moi frouxa, digamos. O non ter unha base e uns intereses económicos fortes debilitou a visión de país e fixo que sexa moi idealista e literaria mais cunha apreciación da realidade social moi débil.

Ademais da súa faceta como literato, tamén foi profesor de secundaria, aínda que xa xubilado. Máis aló diso, adoita participar no debate público que se xera ao redor de certas cuestións, como é o nacionalismo e o independentismo. Neste sentido, semella que é máis recoñecido en Catalunya que en Galiza, por que?
Eu coñecín moi ben Catalunya, mesmo cheguei a estudar catalán para poder gozar da cultura na súa lingua, unha cultura moi rica e aberta. As ideas máis progresistas sempre viñeron de Catalunya, pese ao discurso dos 80 de Felipe González e Alfonso Guerra que defendían que era un lugar pechado e provinciano.

Para min o problema do Estado español con Catalunya é un problema de democracia, mesmo de respecto ás persoas que a compoñen e os seus dereitos. Están a ser perseguidos e oprimidos como país. Xa lles quitaron a tres presidentes elixidos polos cataláns. Non hai que esquecer que todo procede de 2010, cando o Tribunal Constitucional (TC) sumiu na ilegalidade a todo o sistema político español ao botar para atrás o que o parlamento catalán, os seus cidadáns e o parlamento español aprobaran. Desde ese momento, todo o que decide a democracia española é mentira. Non existe a democracia española porque hai un poder xudicial desatado que ten unha continuidade ideolóxica co franquismo. Non é casualidade que o pensamento franquista sexa maioritario entre o Exército, a Policía ou a Garda Civil.

Segundo os últimos datos, o uso do galego está a desaparecer sobre todo en zonas urbanas e entre os mozos. Que dificultades sente respecto diso un escritor recoñecido a nivel estatal pero que desempeña o seu traballo nunha lingua minorizada?
As linguas non son algo abstracto, non son gramática e vocabulario unicamente. As linguas son un instrumento persoal que se utiliza na vida social, e como tal están sometidas ás relacións de poder. O galego, polos propios textos legais, é a lingua propia de Galiza, ademais de ser unha realidade histórica. Estoutras linguas recoñecidas dentro de España non deixan de ser unha anomalía nun Estado declarado castelán institucionalmente. Madrid é quen conforma a identificación entre España e Madrid. É absoluta. Os poderes radicados en Madrid constrúen a realidade española a través da política e os medios de comunicación. Neste sentido, non hai un proxecto español de conxunto que sexa integrador, baseado no recoñecemento e a lealdade. A min faime graza que o premio literario máis importante que se outorga en España, o Premio Cervantes, o poidan gañar cidadáns de países hispanofalantes pero non outros españois que escriben noutras linguas, así que é aí onde me sitúo. Estamos excluídos.

A obra que agora presenta traducida ao castelán, e que xa foi publicada en galego e catalán, aborda un protagonista que desterra, en certa forma, a idea que prevalece no imaxinario colectivo do que é un galego: sempre algo negativos, con historias de fracasos ás súas costas. Baltar foi todo o contrario, por que é importante reivindicar a súa figura desde Galiza?
Para nós, os galegos, é moi importante porque modifica o imaxinario. Tanto o que se creou como o que asumimos de ser un país sen futuro, unha reserva de man de obra para exportar, cando realmente somos un país con recursos propios e unha posición xeopolítica estratéxica. Indagar na vida de Ramón Baltar é unha revolución mental, porque a súa historia é optimista e alegre. Ao mesmo tempo, vivían con luxo, choferes, mordomos, unha mansión á beira do mar e con embarcadoiro propio. Cada vez que lle facían unha puñeta, Baltar comprábase un coche máis luxoso e escandaloso. Vivía cunha actitude de desafío, e iso é o que máis me gusta del, porque rompe coa concepción que hai dos galegos.

“As nosas vidas levántanse sobre un baleiro eliminado por Franco, quen ademais de perpetrar un xenocidio quixo eliminar o pasado”

A transmisión do coñecemento e a memoria de xeración en xeración dentro dunha familia é fundamental para saber quen fomos e de onde procedemos. En cambio, parece que os descendentes de Ramón Baltar non coñecían moitos aspectos do seu pai. Segue pesando a gran lousa de silencio que impuxo a ditadura?
Este libro demostra que si. As nosas vidas levántanse sobre un baleiro eliminado por Franco, quen ademais de perpetrar un xenocidio quixo eliminar o pasado, e conseguiuno. Sobre ese baleiro construíuse a sociedade a partir de 1960, cos plans de desenvolvemento e certo optimismo social que continuou tras a morte do ditador. No libro retrato todo o que nos quitaron, a nosa memoria silenciada.

Á fin e ao cabo, vostede estudou a súa figura porque lle chamaba a atención, achegando luces a unha vida que ninguén recuperou até o momento. Cantas historias nos estaremos a perder pola falta de interese en coñecer o que aconteceu realmente durante o século XX en España e quen foron as figuras máis relevantes?
E quen son os nosos referentes? Non só os asasinaron, senón que aos que sobreviviron nolos negaron. O que máis me atrae de Ramón Baltar é que sempre mantivo a súa posición firme. Os resistentes, eses non son os nosos referentes. Non me interesa a xente do exilio interior, que si, sufriu, pero eu prefiro saber que houbo persoas que resistiron, como el. Ao final quedámonos con xente que abría editoriais ou escribía versos, e está ben, pero tamén houbo persoas que loitaron dando a vida e matando, claro.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Literatura
Literatura ‘La santita’ de Mafe Moscoso: para escribir sobre el fin del mundo
‘La santita’, libro de relatos de Mafe Moscoso, es el método pero también es el fin: pone a convivir lo precolonial con las formas de nuestro presente ultracapitalista, ultramuerte, sin exclusiones ni jerarquías.
Barcelona
Día del libro El Ayuntamiento externaliza la gestión de la vía pública en Sant Jordi, la fiesta más popular de Barcelona
Más de 800 firmas de escritoras, editoras y entidades sociales, entre otras, denuncian el copago y reclaman la reversión de este proceso. Quieren una gestión pública, y no privada, para un Sant Jordi popular, como era hasta 2022.
Economía
En primera persona Instrucciones por si encuentras muerta a tu suegra
Todo el que está en el mundillo sabe que el sector funerario vive casi un duopolio de facto y lo máximo que se está dispuesto a hacer es poner una multa de vez en cuando. Cuando alguien llama a una, ni se imagina al entramado que está llamando.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Genocidio
Ayman Qwaider “A la gente se le pide una cantidad excesiva de dinero para poder salir de este campo de exterminio de Gaza”
Profesor especializado en educación en emergencia y educación inclusiva, Ayman Qwaider vive en Australia. Desde allí, intenta ayudar a su familia a salir de Gaza, mientras denuncia la ocupación israelí y la complicidad de la comunidad internacional.
Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Venga, circula
Venga, circula Un paso, luego otro
Llega un día en el que vemos con claridad algo que solíamos observar en los demás pero que nunca —prometíamos— nos sucedería a nosotros.
Sexualidad
Consultorio de sexualidad ¿Qué tengo si me diagnostican Síndrome de Ovario Poliquístico?
Afecta a entre un 7 y un 13% de las mujeres en edad reproductiva, y el 70% están sin diagnosticar. Pero, ¿qué es el SOP y como podemos apaciguar sus síntomas?
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Ocupación israelí
Opinión Las palestinas también existen
La morbilidad femenina, el conjunto de enfermedades, factores de riesgo y motivos de consulta recurrentes en las mujeres que merecen una atención específica, tiene múltiples ejes de discriminación: no es lo mismo en Suecia que en Palestina.

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”

Recomendadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.