Memoria histórica
Suso de Toro: “Non existe a democracia española porque hai un poder xudicial que ten unha continuidade ideolóxica co franquismo”

O último libro de Suso de Toro (Santiago de Compostela, 1956) profunda nun galego tan peculiar como pouco coñecido. Trátase de Ramón Baltar (1902-1981), cirurxián e intelectual que tomou o camiño da “resistencia interior” durante o franquismo. Procedente dunha familia burguesa, a súa figura foise esquecendo. Suso de Toro rescátaa atraído pola ética e a decencia que marcaron a vida do propio Baltar, represaliado pola ditadura en numerosas ocasións.

A novela recolle a súa historia real e é un percorrido pola vida do personaxe, quen sempre ocultou unha parte transcendental da súa biografía aos seus fillos. De feito, estes decatáronse que o seu pai participara na Operación Termópilas, un intento de asasinar a Franco, grazas á investigación do escritor. O Salto conversa co autor de Un señor elegante (Edicións Xerais, 2020) sobre a construción da memoria colectiva, o nacionalismo galego e a ausencia deste tipo de referentes.

Na túa obra Un señor elegante falas de Ramón Baltar, un personaxe que se podería considerar de xeito evidente admirábel, un home moderno para a súa época e que sempre estivo á altura das tráxicas circunstancias que tivo que vivir, como a ditadura franquista. Que tiña este personaxe para facelo tan atractivo e que poderiamos aprender del hoxe en día?
A idea inicial era escribir unha novela sobre a familia no seu conxunto, pero o personaxe foi emerxendo e eu deixeime arrastrar por el. Era como se a figura de Ramón Baltar fose escapando de min, sempre por diante, e eu perseguina. Era un liberal, tal e como o describe a súa propia familia, pero un liberal no bo sentido da palabra: demócrata, bibliófilo e moi culto.

Sabía que Baltar fora castigado polo rexime franquista. Primeiro polos falanxistas sublevados e despois, tras a Guerra Civil, pola ditadura. Detivérano, expulsado da Universidade en dúas ocasións, mais tampouco me parecía un personaxe que fose extraordinario. Pouco despois xa intuín que se trataba dun disidente nato, moi desafiante. Polas conversacións que tiven cos seus fillos e a documentación que deixou tras a súa morte, atopei un home dunha actitude ética radical.

Segundo o último relato dominante da Guerra tan só houbera verdugos e vítimas, mais ao seguir os pasos de Baltar tamén ves que existiu a resistencia. A tentación do victimismo é paralizante, anula, e a idea de que todos somos unhas pobres vítimas é unha gratificación enfermiza que non se deu nel. Encarnou, sen pretender ser exemplarizante, a resistencia da decencia e a ética.

A historia de Baltar permaneceu no esquecemento durante todos estes anos, nin sequera os seus fillos sabían algunhas das súas experiencias. Tamén descoñecían que participou nun intento de asasinato a Franco, na Operación Termópilas. Se temos isto en conta, de que forma estamos a construír a memoria histórica?
Esa é a gran pregunta. No libro vemos como emerxe unha historia oculta, pois unha parte da vida transcendental de Baltar non lla transmitiu aos seus fillos. É curioso pensar que persoas xa anciás hoxe, nin sequera tiveran acceso á historia completa dos seus antepasados máis directos. Así se construíu a consciencia da sociedade española. A pregunta que emana da novela é: que sabe unha persoa dos seus pais ou avós, que fixeron realmente nos anos da República e na posguerra?

A dimensión psicolóxica disto tamén é importante. Os pais e nais mostran unha fachada aos seus fillos, é un rol, pero detrás deles hai outra vida. Estas persoas, como actuaron durante a República, a Guerra e a ditadura? Mataron, asasináronos, padeceron castigos, axudaron, protexeron, denunciaron, beneficiáronse? Á fin e ao cabo, estas persoas con esas feridas sen cicatrizar foron as que nos educaron, e iso ao final acábase transmitindo.

Os castigos que el padeceu afectaron os seus descendentes, aínda que durante a investigación descubrín que non foron conscientes diso. Os seus pais tentaron evitarlles a transmisión do estigma e crearon unha familia moi contenta e orgullosa de si mesma. E eu preguntábame, pero como esta familia, tan castigada, pode ter unha conciencia tan alegre? Conseguiron unha certa inconsciencia, un descoñecemento da súa realidade ao ocultar a memoria das represalias, e os descendentes foron creando as súas realidades persoais e sociais sobre unha base de certa irrealidade.

Vostede introdúcese na obra como narrador, protagonista en primeira persoa da investigación que realiza e que relata na novela. Canto de verdade e canto de ficción hai nela? Que podería resultar interesante da historia a un lector afastado da actualidade galega?
Non hai ficción, só construción novelesca. Co material que me deron, anécdotas e documentos, construín o relato desta familia que se remonta ao século XIX que, como mecenas, protexen a personaxes da cultura, a arte e a política. Os personaxes tiven que investigalos, non imaxinarmos.

Este personaxe é parte do que nos roubaron, do ímpeto impulsado na Segunda República polo coñecemento, a crenza no progreso e a preocupación social. A súa historia é a de Europa, a do século XX, polo que non é necesario saber nada sobre a actualidade galega para comprendela.

Os Baltar son unha familia que promoveron e protexeron intelectuais da talla de Rosalía de Castro, a familia Castelao e a familia Dieste mais que, actualmente, apenas son recoñecidos. Que falla aí?
Unha vez vencido o bando republicano, Baltar seguiu operando a guerrilleiros e fuxidos até principios dos anos 50, pero xa fracasara a resistencia porque os aliados da Segunda Guerra Mundial apoiaran a ditadura. Aí é cando se refuxia na resistencia interior, protexendo intelectuais mais dunha forma reducida á súa vida privada. Ademais, a súa postura de republicano radical sepárano dalgunhas operacións que se van dando naqueles anos e que estaban toleradas polo rexime. Aínda que a distancia, colabora con todas as causas sociais e culturais que pode, como dando diñeiro aos estudantes represaliados no 68 ou potenciando a creación de editoriais, pero non pretende ter relevancia pública.

Por outra banda, non é coñecido porque o republicanismo foi destruído, non só polo franquismo, senón polo posfranquismo. Na transición non se permitiron posturas claramente republicanas. De feito, nas primeiras eleccións de 1977 presentouse o Partido Comunista de España mais porque antes claudicara ante a bandeira rojigualda, o himno e o rei, a diferenza de Esquerda Republicana, que non foi legalizada.

“A día de hoxe, a idea de nación en Galicia mantéñena unhas elites culturais e políticas, pero son unha expresión moi frouxa, digamos”

Hai anos que o independentismo catalán está en boga, como xa o estivo o vasco. Por que o nacionalismo galego ten menor transcendencia fóra de Galiza?
Antes de todo, a miña posición é a de demócrata. O que me fai ter unha posición concreta é o ser galego, coñecer as relacións de poder dentro do Estado e estudar a historia de Galiza e España.

Para entendelo teriámonos que remontar a cinco séculos atrás, cando a clase dirixente do Reino de Galiza foi decapitada por Isabel a Católica. Desta forma, o que podería ser a evolución natural dunha clase dirixente que evolúe, aquí non se deu. A día de hoxe, a idea de nación en Galiza mantéñena unhas elites culturais e políticas, pero son unha expresión moi frouxa, digamos. O non ter unha base e uns intereses económicos fortes debilitou a visión de país e fixo que sexa moi idealista e literaria mais cunha apreciación da realidade social moi débil.

Ademais da súa faceta como literato, tamén foi profesor de secundaria, aínda que xa xubilado. Máis aló diso, adoita participar no debate público que se xera ao redor de certas cuestións, como é o nacionalismo e o independentismo. Neste sentido, semella que é máis recoñecido en Catalunya que en Galiza, por que?
Eu coñecín moi ben Catalunya, mesmo cheguei a estudar catalán para poder gozar da cultura na súa lingua, unha cultura moi rica e aberta. As ideas máis progresistas sempre viñeron de Catalunya, pese ao discurso dos 80 de Felipe González e Alfonso Guerra que defendían que era un lugar pechado e provinciano.

Para min o problema do Estado español con Catalunya é un problema de democracia, mesmo de respecto ás persoas que a compoñen e os seus dereitos. Están a ser perseguidos e oprimidos como país. Xa lles quitaron a tres presidentes elixidos polos cataláns. Non hai que esquecer que todo procede de 2010, cando o Tribunal Constitucional (TC) sumiu na ilegalidade a todo o sistema político español ao botar para atrás o que o parlamento catalán, os seus cidadáns e o parlamento español aprobaran. Desde ese momento, todo o que decide a democracia española é mentira. Non existe a democracia española porque hai un poder xudicial desatado que ten unha continuidade ideolóxica co franquismo. Non é casualidade que o pensamento franquista sexa maioritario entre o Exército, a Policía ou a Garda Civil.

Segundo os últimos datos, o uso do galego está a desaparecer sobre todo en zonas urbanas e entre os mozos. Que dificultades sente respecto diso un escritor recoñecido a nivel estatal pero que desempeña o seu traballo nunha lingua minorizada?
As linguas non son algo abstracto, non son gramática e vocabulario unicamente. As linguas son un instrumento persoal que se utiliza na vida social, e como tal están sometidas ás relacións de poder. O galego, polos propios textos legais, é a lingua propia de Galiza, ademais de ser unha realidade histórica. Estoutras linguas recoñecidas dentro de España non deixan de ser unha anomalía nun Estado declarado castelán institucionalmente. Madrid é quen conforma a identificación entre España e Madrid. É absoluta. Os poderes radicados en Madrid constrúen a realidade española a través da política e os medios de comunicación. Neste sentido, non hai un proxecto español de conxunto que sexa integrador, baseado no recoñecemento e a lealdade. A min faime graza que o premio literario máis importante que se outorga en España, o Premio Cervantes, o poidan gañar cidadáns de países hispanofalantes pero non outros españois que escriben noutras linguas, así que é aí onde me sitúo. Estamos excluídos.

A obra que agora presenta traducida ao castelán, e que xa foi publicada en galego e catalán, aborda un protagonista que desterra, en certa forma, a idea que prevalece no imaxinario colectivo do que é un galego: sempre algo negativos, con historias de fracasos ás súas costas. Baltar foi todo o contrario, por que é importante reivindicar a súa figura desde Galiza?
Para nós, os galegos, é moi importante porque modifica o imaxinario. Tanto o que se creou como o que asumimos de ser un país sen futuro, unha reserva de man de obra para exportar, cando realmente somos un país con recursos propios e unha posición xeopolítica estratéxica. Indagar na vida de Ramón Baltar é unha revolución mental, porque a súa historia é optimista e alegre. Ao mesmo tempo, vivían con luxo, choferes, mordomos, unha mansión á beira do mar e con embarcadoiro propio. Cada vez que lle facían unha puñeta, Baltar comprábase un coche máis luxoso e escandaloso. Vivía cunha actitude de desafío, e iso é o que máis me gusta del, porque rompe coa concepción que hai dos galegos.

“As nosas vidas levántanse sobre un baleiro eliminado por Franco, quen ademais de perpetrar un xenocidio quixo eliminar o pasado”

A transmisión do coñecemento e a memoria de xeración en xeración dentro dunha familia é fundamental para saber quen fomos e de onde procedemos. En cambio, parece que os descendentes de Ramón Baltar non coñecían moitos aspectos do seu pai. Segue pesando a gran lousa de silencio que impuxo a ditadura?
Este libro demostra que si. As nosas vidas levántanse sobre un baleiro eliminado por Franco, quen ademais de perpetrar un xenocidio quixo eliminar o pasado, e conseguiuno. Sobre ese baleiro construíuse a sociedade a partir de 1960, cos plans de desenvolvemento e certo optimismo social que continuou tras a morte do ditador. No libro retrato todo o que nos quitaron, a nosa memoria silenciada.

Á fin e ao cabo, vostede estudou a súa figura porque lle chamaba a atención, achegando luces a unha vida que ninguén recuperou até o momento. Cantas historias nos estaremos a perder pola falta de interese en coñecer o que aconteceu realmente durante o século XX en España e quen foron as figuras máis relevantes?
E quen son os nosos referentes? Non só os asasinaron, senón que aos que sobreviviron nolos negaron. O que máis me atrae de Ramón Baltar é que sempre mantivo a súa posición firme. Os resistentes, eses non son os nosos referentes. Non me interesa a xente do exilio interior, que si, sufriu, pero eu prefiro saber que houbo persoas que resistiron, como el. Ao final quedámonos con xente que abría editoriais ou escribía versos, e está ben, pero tamén houbo persoas que loitaron dando a vida e matando, claro.