Memoria histórica
“Santiago Apóstolo é socialista!”

Historias, arte e palabras xurdidas a partir do desastre do 18 de xullo de 1936 víronse este ano na Coruña, na Fundación que leva o nome dun pintor galego internacional: Luís Seoane, nado na Arxentina, polo exilio económico dos seus pais, e retornado a esa outra das Galicias alén do mar debido ao exilio político.

18 dic 2018 12:00

A exposición 13 estampas da traizón, despois de 80 anos da súa publicación, narra a análise dunha época a través dos ollos dos artistas que a viviron. As palabras dese período, os xornais, as crónicas, os titulares, depositan nos ollos de hoxe o legado daquel latexar dos anos previos e póstumos á nosa Guerra Civil. No xullo de 1936 colidiu aquí a historia, dúas historias de dúas Españas. Galicia, de terra nai a mártir, e a arte e o xornalismo coma espellos do cotiá inverosímil que trae consigo a guerra. Unha mostra onde caben recortes de prensa dos dous bandos, xugos e frechas por un, cantos de “Non pasarán!” polo outro, ata os famosos 13 retratos da alma dos tiranos. 13 caricaturas que Seoane fixo no exilio no 1937 que teñen como protagonistas os militares sublevados.

A mostra é a viaxe global polo verán cálido do 1936, os días de sol e festas estivais en que Galicia estaba a punto de tomar unha decisión polas urnas, a do seu Estatuto de Autonomía —xa aprobado nas Cortes de Madrid— que rematarían co soar das sereas e campás dos barcos na dársena da Coruña un 18 de xullo, coas estradas regadas polo sangue dunha Galicia reprimida onde houbo unha eclosión da barbarie. Comentan os cronistas, e reflicte o escritor e xornalista Manuel Rivas na súa novela Os libros arden mal, que unha das imaxes máis claras da chegada do medo foron os días daquel verán sen unha nube no ceo onde nas praias da Coruña non houbo nin un bañista. Moitos deses areais fóra da contorna urbana como o de Bastiagueiro, en Oleiros, localidade próxima a Coruña, foron o lugar onde se deixaron moitos dos cadáveres dos executados polas novas autoridades falanxistas. Chama a atención o forte contraste coa beizón democrática precedente, é unha das proclamas máis repetidas nos xornais republicanos: “Autonomía será amor ao mar!”

Galicia represaliada

Visitar a mostra é visitar a memoria bosquexada dos retratos a lapis que fixo Camilo Díaz Baliño, pai de Isaac Díaz Pardo —fundador, xunto con Luís Seoane, de Cerámicas do Castro, Sargadelos, ademais de pintor e escritor—. Este artista, recluso na prisión de Compostela xunto co alcalde, Ánxel Casal, con carpinteiros, obreiros e mariñeiros, tamén con algún militar, retratou os perfís dos seus compañeiros de cela e recinto. O seu fillo Isaac engadiría anos despois, en prosa e verso, a historia daqueles reos, algúns sobreviventes, outros executados, outros escapados e agochados durante anos.
13 caricaturas que Seoane fixo no exilio no 1937 que teñen como protagonistas os militares sublevados

A guerra pode ser entendida, a través das ilustracións de Manuel Colmeiro ou as crónicas de Maruja Mallo, coma un continuo emerxer e remexer de morte e silencio, a imposición dun terror civil continuo exercido polo goberno sublevado da contenda. Recorrendo o espazo da primeira planta da Fundación Seoane, tras cruzar a súa entrada diáfana, onde conviven a luz e a madeira, intuímos o calar dos homes e mulleres que quedaron aquí grazas a un dos debuxos de Manuel Colmeiro no cal se representa a unha muller abrazada aos seus fillos, resignada e rodeada por outros que xa están mortos. Lembran o terror expreso do Guernika?

Hai outra estampa, esta da autoría de Seoane, con dúas sombras alongadas dunha parella da Garda Civil que acaba de realizar un paseo, un tipo de execución repetida na Guerra Civil, e posteriormente en España ata os anos 50, consistente en sacar ao reo do seu lugar de reclusión, levalo a un lugar apartado e alí, en grupo ou en solitario, executalo, as máis das veces tras unha serie de vexacións e torturas.

Os tricornios e as capas da benemérita son recorrentes nesta mostra artística sobre a represión. Aquela Galicia, sitio onde entre o 36 e o 39 non houbo grandes batallas como a do Ebro pero si houbo a épica do desastre cotián, a represión diaria da retagarda, foi tamén o lugar onde o terror se empregou como mostra da nova política por parte do bando rebelde e que a propaganda do Goberno da II República trataba de reflectir con arte a ollos dos gobernos estranxeiros.

Aquí colisionou a historia

Conta Maruja Mallo nas súas crónicas, expostas unha tras de outra ao longo da parede, os ruídos que levaban consigo o pánico, as onomatopeas que a partir do comezo da guerra tiñan para a poboación o significado da morte. Entre elas, as buguinas dos coches. Nunha Galicia onde un automóbil era un obxecto case descoñecido, a chegada dun Opel negro ou un Ford era a banda sonora do mal presaxio. Conta a pintora en forma de crónicas, tituladas Relato veraz de la realidad en Galicia —publicadas en diversas entregas en 1938 por La Vanguardia— que os outros sinónimos da represión eran as cruces. A simboloxía dunha Igrexa Católica cómplice e permisiva que defendía o que en moitos xornais falanxistas, expostos na outra beira da sala, enuncian como a “Santa Cruzada”.

Mallo destaca un episodio ocorrido na Catedral de Santiago. Alí, durante unha misa onde se anunciaba que Madrid caería o día do Apóstolo Santiago, o 25 de xullo, en honra ao “matamouros”, unha serie de obreiros alzaron a voz e, segundo afirma a pintora, contestaron “Santiago Apóstolo é socialista!”. Varios falanxistas, despois do suceso, tentaron sacar ao santo da Catedral e poñer no seu lugar o sagrado corazón de Xesús. Isto supuxo unha ofensa para tres carlistas —véxase a mestura de sectores aglutinados no chamado Movemento Nacional— que se plantaron diante da improvisada escuadrilla e lles responderon aos camisas azuis que “Santiago Apóstolo está molesto porque os militares trouxeron aos mouros e, ademais, Franco é espiritista!”
Cabe mencionar que se organizou tal pelexa que tivo que intervir a Garda Civil, entre berros de “abaixo España, viva Alemaña!”.

Outros sinónimos da represión eran as cruces: a simboloxía dunha Igrexa Católica cómplice e permisiva

É unha maneira de narrar o espolio. O espolio dos cartos con multas arbitrarias, o espolio da xente coa emigración e a creación das outras Galicias, as patrias suramericanas do atlántico na punta oposta do océano. O espolio das ideas mediante o fusil, retratado nunha copia impresa de A morte do mestre, de Castelao, o Guernika galego que serve de remate para esta mostra. Desa sega ideolóxica das palabras, da subtracción da liberdade nas aulas, Mallo relata a colocación do crucifixo, Seoane engade nas súas 13 estampas a aquel mestre morto, similar ao de Castelao, os vasos comunicantes dun mesmo xeito de narrar.

Ao final dunha parede vermella, a parede central da exposición, atópase o ex-libris das 13 estampas: a imaxe duns brazos femininos erguendo, sobre as augas do mar, a un neonato. A simboloxía da esperanza dos que van vir, a confianza no futuro.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Memoria histórica
Memoria histórica Las nuevas leyes de memoria histórica recuperan la “concordia” franquista
La ofensiva legislativa de gobiernos autonómicos como el de Castilla y León y el País Valencià, adoptan un enfoque revisionista que amenaza los avances en el reconocimiento memorialista.
Economía
En primera persona Instrucciones por si encuentras muerta a tu suegra
Todo el que está en el mundillo sabe que el sector funerario vive casi un duopolio de facto y lo máximo que se está dispuesto a hacer es poner una multa de vez en cuando. Cuando alguien llama a una, ni se imagina al entramado que está llamando.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Genocidio
Ayman Qwaider “A la gente se le pide una cantidad excesiva de dinero para poder salir de este campo de exterminio de Gaza”
Profesor especializado en educación en emergencia y educación inclusiva, Ayman Qwaider vive en Australia. Desde allí, intenta ayudar a su familia a salir de Gaza, mientras denuncia la ocupación israelí y la complicidad de la comunidad internacional.
Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Venga, circula
Venga, circula Un paso, luego otro
Llega un día en el que vemos con claridad algo que solíamos observar en los demás pero que nunca —prometíamos— nos sucedería a nosotros.
Sexualidad
Consultorio de sexualidad ¿Qué tengo si me diagnostican Síndrome de Ovario Poliquístico?
Afecta a entre un 7 y un 13% de las mujeres en edad reproductiva, y el 70% están sin diagnosticar. Pero, ¿qué es el SOP y como podemos apaciguar sus síntomas?
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Ocupación israelí
Opinión Las palestinas también existen
La morbilidad femenina, el conjunto de enfermedades, factores de riesgo y motivos de consulta recurrentes en las mujeres que merecen una atención específica, tiene múltiples ejes de discriminación: no es lo mismo en Suecia que en Palestina.

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”

Recomendadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.