Memoria histórica
Cultura, exilio e loita das bibliotecarias galegas na Segunda República: a vida de María de los Ángeles Tobío

Houbo un tempo no que as bibliotecas non eran só espazos para almacenar e consultar libros, senón o soño dun proxecto político e cultural. Tamén dun proxecto de muller, o das modernas, como as denominou a hispanista Shirley Mangini, e que noutras latitudes chamaron flappers ou garçons: intelectuais, profesionais e comprometidas cun proxecto, o da Segunda República, que fixo da cultura alicerce fundamental do seu ideario político.

Así foi como o Patronato de Protección a la Mujer transformou Galiza nun convento de clausura

Montse Fajardo

Memoria histórica

Memoria histórica Así foi como o Patronato de Protección a la Mujer transformou Galiza nun convento de clausura

Montse Fajardo

As mulleres que caeron nas redes do Patronato iniciaron un periplo de encerro, humillacións, abusos e explotación laboral que é descoñecido para a maior parte da poboación. Fica hoxe na impunidade dun silencio que temos a obriga de romper.

Situámonos nunha Galiza, a de inicios do século XX, que recoñera cunha Real Orde o acceso das mulleres á universidade en 1910 e na que as demandas colectivas femininas estaban cada vez máis organizadas. A evolución do Partido Galeguista foi a principal mostra da progresiva politización das galegas durante a Segunda República: na súa III Asemblea, celebrada en Ourense en xaneiro de 1934, participaron por primeira vez as integrantes do Grupo Feminino do partido na cidade, e nel fóronse inserindo progresivamente mestras, modistas, empregadas, labregas e algunha médica e propietaria. Foron tamén os anos das Irmandades da Fala, cuxa pegada feminina Aurora Marco visibilizaría coa publicación en 2020 do seu ensaio Irmandiñas.

A liberdade nun libro

As bibliotecas foron un deses espazos pioneiros para a entrada de novas profesionais: a creación en 1932 do Cuerpo de Auxiliares de Archivos, Bibliotecas y Museos abriu a vía para unha comprensión da profesión  máis práctica. Combinouse con outras iniciativas oficiais, como a Junta de Intercambio y Adquisición de Libros para Bibliotecas Públicas. Por primeira vez, vaise desenvolver unha política bibliotecaria con obxectivos claros e aspiracións globalizadoras, con recursos e continuidade no tempo, un orzamento ambicioso e un incremento notable dos fondos bibliográficos. Tratábase de que as bibliotecas se asociasen coa democracia e coas posibilidades que o novo Estado republicano ofrecía a toda a súa pobación para instruirse e, en última instancia, identificarse co réxime que lle ofrecía tales posibilidades, tal e como Ana Martínez Rus analizou no seu ensaio La política del libro durante la II República.

María de los Ángeles Tobío viu nesas bibliotecas un espazo idóneo para experimentar coas novas posibilidades profesionais que se lles abrían a mozas coma ela, procedentes da clase media dunha pequena cidade do noroeste peninsular. Uns anos antes abriran o camiño, como funcionarias do Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos dous nomes femininos claves: María Moliner, autora do famoso dicionario, que aprobou a oposición en 1922, e un ano despois, Juana Capdeville, quen traballaría na Universidad Central de Madrid e terminaría sendo asasinada ao inicio da guerra.

María de los Ángeles Tobío nace en 1908 en Viveiro, pero con só oito anos pasa a instalarse en Santiago, tal e como recolleu Ana Celia Rodríguez Buján na ficha que dela elaborou para o Álbum de Galicia do Consello da Cultura Galega. A súa familia tiña una estreita relación co vizoso ambiente cultural galego da época, pois o seu pai, Luis Tobío y Campos, era poeta (curmá da gran Rosalía de Castro), etnógrafo e profesor da Escola de Maxisterio, mentres que o seu irmá maior, Luís, foi un dos promotores da creación do Seminario de Estudos Galegos e membro do equipo redactor do anteproxecto de Estatuto de Autonomía de Galicia do ano 1936.

María de los Ángeles cursou a carreira de Filosofía e Letras e no Arquivo Histórico Universitario de Santiago de Compostela consérvase o seu expediente (Caixa/Legaxo 1454, Expediente número 6, anos 1926-1936), que permite dilucidar que foi unha estudante excelente, pois cando en 1930 obtivo o seu título, fíxoo obtendo cualificacións de sobresaínte e matrícula de honra na maior parte das materias.

En 1931 trasládase a Madrid e compaxina o seu traballo no Centro de Estudios Históricos coa preparación das oposición ao corpo de Auxiliares  de Archivos, Bibliotecas e Museos. Aprobada a oposición, ocupa destino en Ourense, se ben por circunstancias familiares debe viaxar a Madrid, onde se ve atrapada tralo golpe de Estado. Nese momento, entra a formar parte da Comisión Xestora do corpo facultativo dende a Biblioteca Nacional e, amosando o seu compromiso coa política bibliotecaria da Segunda República, comeza a colaborar en tarefas de conservación e custodia dos fondos incautados ás persoas e colectivos afíns aos rebeldes. En 1937, con Madrid sometida a bombardeos incesantes e o desexo de protexer á súa familia, trasládase a Valencia, onde continúa o seu labor de protección e conservación de fondos da man de Tomás Navarro Tomás, director da Biblioteca Nacional dende 1936.

En Anacos da vida dunha muller galega ela mesma relataría a súa complicada fuxida no inverno de 1939, coa derrota republicana xa moi próxima no horizonte. Para entón xa causara baixa no escalafón de auxiliares co eufemismo “abandono de destino” escrito no seu expediente. Francia non sería, con todo, o último destino da azarosa travesía da familia: finalmente, toman o camiño do exilio mexicano, onde María de los Ángeles seguiría colaborando activamente a prol da cultura republicana, implicándose na posta en marcha, no mesmo 1939, dun centro fundado polos exiliados, o Instituto Hispano-Mexicano Ruíz de Alarcón, no que se responsabilizaría da dirección da denominada “Escuela de Señoritas”.

Un soño que se converteu en pesadelo

O seu regreso a España non se produciría ata o ano 1948. Nese momento solicita o seu reingreso no corpo de auxiliares, tras ser dada de baixa en 1939, mais a maquinaria sancionadora do franquismo non perdoou a súa colaboración co goberno anterior: será readmitida pero degradada e inhabilitada para a ocupación de cargos directivos. Así, desempeña labores no Arquivo Xeral de Galicia da Coruña e retorna a Santiago para traballar na biblioteca da súa universidade e o Instituto Arcebispo Xelmírez, pero sen chegar a desenvolver, debido ao seu pasado, cargos de responsabilidade nestes centros. Para unha muller á que, segundo as súas propias palabras, lle encantaba “axudar aos que quixeran ler”, tivo que ser sen dúbida moi complicado ver como a activa política bibliotecaria republicana quedaba definitivamente no esquecemento. Finalmente, falecería en Vitoria no ano 2004, con case cen intensos anos vividos.

O proxecto bibliotecario republicano no que ela e tantas outras mulleres traballaran esfarelouse por completo tralo fin da guerra: xa en marzo de 1940 a Sección Femenina dotarase dun Departamento Central de Bibliotecas y Conferencias, entendido como un mero instrumento ao servizo do adoutrinamento, centrándose no fomento da lectura relixiosa, de textos históricos e do propio Movimiento.

As primeiras décadas do século XX foran para María de los Ángeles Tobío e tantas outras mulleres galegas o territorio do posible: un intre histórico no que crear traxectorias profesionais e persoais que as súas nais e avoas non puideran sequera entrever. A finalización da II República e fonda ferida da guerra foron para elas moito máis que un peche de etapa: supuxeron a desaparición dos seus soños e aspiracións. Uns soños que nunca máis se volverían recuperar, e o inicio dun pesadelo no que esas bibliotecarias modernas non tiñan asignado ningún papel protagonista.