Historias da dignidade
As mans de Joaquín González

“O coraxe é fácil de vencer, mais eles resistiron”. Concha ten hoxe 63 anos e vive en Vigo. O seu primeiro recordo son as mans do seu pai, Joaquín González, colléndoa e levándoa agarrada paseando pola rúa. Di delas que eran enormes: “a sensación de protección desas mans grandes que nunca máis volvín ter”. Con esas mans Joaquín traballaba o pan de cinco da mañá á unha da tarde. A nai de Concha, Mercedes, movía as mans en acrobacias, en reviravoltas polo ar, elaborando xunto con vinte compañeiras os paquetiños de azafrán nuns almacéns que anos máis tarde serían O Pote, na Coruña. O traballo dunha secuencia milenaria de forza e resistencia en silencio. Aquelas mans, conta Concha, foron construtoras dun fogar libre no medio dunha ditadura. E nese fogar, a pesares da dor, houbo acubillo para a lectura, a infancia e a música.

Joaquín González, O Panadeiro, foi veciño do barrio de Montealto, o que na cidade, a pesares da súa actual xentrificación, é un xeito de ser e estar en si mesmo. Joaquín González tamén foi escapado, soldado da Segunda República no Exército Popular, guerrilleiro, colaborador da resistencia francesa, preso e cidadán honesto. Antes da guerra, que viviu como un adolescente que entraba na idade adulta, bañábase cos seus irmáns aos pés da Torre de Hércules, na praia das lapas. Eran nudistas e algúns deles vexetarianos, de cando a comezos do século pasado agromaran as ideas libertarias de exercicio físico e o contacto íntimo coa natureza. Arredor deste lugar hai hoxe un paseo natural que rodea o Faro con flora e fauna autóctona.

Con esas mans Joaquín traballaba o pan de cinco da mañá á unha da tarde. A nai de Concha, Mercedes, movía as mans en acrobacias, en reviravoltas polo ar, elaborando xunto con vinte compañeiras os paquetiños de azafrán nuns almacéns que anos máis tarde serían O Pote, na Coruña

“O meu pai tiña 17 anos cando estalou a guerra. Era o fillo pequeno e ía ao Eusebio da Guarda. Era moi estudoso, gustáballe moito ler”. Xa de mozo militou nas Xuventudes Socialistas Unificadas e despois no Partido Comunista. “Todos á súa maneira levaban acabo o compromiso”. Concha é de esquerdas e o vencella ás palabras do seu pai: “algún lle dicía para provocar que Franco tamén era galego, coma el, el entón respondía ‘os fillos de puta non teñen patria!' (...) Tivo unha grande dignidade ata o final”. Naquela Coruña, cunhas bases populares de maioría anarquista, os centros sociais, os ateneos e as bibliotecas eran os lugares do aprendizaxe e da festa, un clima festivo estourado na violencia de xullo de 1936 e o que viría despois.

Co golpe de estado do 18 de xullo a represión fascista lévase por diante nas primeiras horas decenas de vidas na cidade, entre elas as de Rogelio, de 23 anos, José, de 30 e María, de 19, os irmáns de Joaquín. “Entraron na casa e mataron primeiro á miña tía, Mari, os meus tíos lograron escapar polos tellados e se refuxiaron en varios sitios de Montealto e as Atochas (...) sabemos que foron paseados mais non atopamos os seus restos”.

Do pouco que se sabe a día de hoxe é que o corpo da irmá de Joaquín, de profesión mestra, puido aparecer morto na praia de Riazor. José foi integrante do grupo editor da revista Brazo y cerebro, ademais de militante anarquista no ramo da construción, colaborou na resistencia do barrio de Monelos mentres a cidade bicada polo mar caía por unha banda no goberno civil -hoxe Teatro Rosalía de Castro, daquela compartían edificio teatro e delegación- canoneado, e nas arterias principais como os Cantóns, onde se ergueron barricadas cuns intercambios de disparos dende o Obelisco ata o final do barrio do Ensanche, na praza de Lugo. Rogelio, pola súa banda, foi militante anarquista, participou no intento de sublevación do cuartel das Atochas co obxectivo de provocar un cambio de rumbo no curso da guerra e da ocupación fascista en Galicia. Non o conseguiron e foi paseado ás portas da prisión provincial da Coruña, un edificio que, aínda hoxe, segue sen ter adicado un uso concreto e que agarda nas súas salas, celas e lugares de palabras un oco na memoria histórica do presente da cidade.

Non sei que sería peor, se a guerra ou a posguerra. Atopouse cun clima de violencia, de ganas de humillar e quitar unha dignidade que a miña familia sempre mantivo. Matáronlle todo e roubáronlle todo

“El foi a Portugal e sobreviviu. Quixo voltar despois do asasinato dos seus irmáns, roubáronlle a familia. A súa nai enfermou, morreu de pena. Voltou á Coruña a pé. Atrapárono e torturárono. Pouco despois o soltaron de escapou a Asturias, dende alí a Madrid, onde se alistou no Exército Popular da República, estivo baixo as ordes do xeneral Líster”. Tras a caída de España a mans do Exército Nacional, Joaquín chega a Francia, onde colabora coa resistencia contra a ocupación nazi: “Eles (os españois republicanos na Francia ocupada) devolvéronlles a dignidado aos franceses” sostén a súa filla.

González acaba participando na operación do Vall d´Aran, unha arriscada xogada que pretendía ser o puntal de lanza da liberación de España e que foi un estrepitoso fracaso. Joaquín é capturado e entre en prisión. É na reclusión onde as mans que empuñaron o fusil reinvéntanse para amasar o pan e seguir traballando: “o meu pai aprendeu a ser panadeiro en Burgos, no penal, de alí saíu con 33 anos cumpridos e unha xuventude perdida. Cando retornou á Coruña xa non lle quedaba nada. Non sei que sería peor, se a guerra ou a posguerra. Atopouse cun clima de violencia, de ganas de humillar e quitar unha dignidade que a miña familia sempre mantivo. Matáronlle todo e roubáronlle todo”. Nesta dignidade coincide Bea Parga, profesora de secundaria que participou nun roteiro organizado pola Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica en conmemoración da vida de Joaquín González, na rúa que leva o seu nome na Coruña: “para min coñecer xente coma el, naquel momento anónima para o gran público, resultoume impactante. Xente esquecida e que levaban acabo a coherencia e a honradez. Unha visión do público distinta á de hoxe”.

No seu retorno á Coruña as mans de Joaquín compartiron aloumiños e espazos coas mans de Mercedes, una muller moza traballadora dende os 10 anos. Casaron aos 3 meses de coñecerse: “meu pai tiña prisa por formar unha familia e miña nai por saír da miseria. Chamábanse compañeiros, unha reminiscencia daquel ideal de vida en común, con amor e sen matrimonio, dos anarquistas de antes da guerra. Déronme unha infancia feliz”. Desa infancia no barrio de Montealto, arredor da rúa da Torre, Concha lembra a música no piso familiar: “miña nai, Mercedes, ensinaba a bailar aos compañeiros do meu pai que loitaran na guerra e foran feitos presos. Poñían a radio e os ensinaba a mover as mans, as pernas, a divertirse”. Naqueles anos 50 e 60, cando o ditador Franco veraneaba na cidade o seu pai, xunto con outros ‘sospeitosos habituais’, pasaba automáticamente longas tempadas na prisión despois de varias detencións arbitrarias, “dicía con retranca que fora o primeiro da familia con vacacións pagadas”. Cando Joaquín faltaba, a cadea de solidariedade silenciosa e en movemento levaba o pan ata o domicilio dos González; de cando en vez, leite.

“Miña nai e eu saudabamos ao meu pai dende un alto no que se podía ver o interior do patio do cárcere. Era un lugar común das mulleres e dos nenos con homes presos no interior, eu non distinguía ao meu pais mais miña nai parecía velo entre aquel xentío, localizalo nun punto e sorrir na distancia”. Outras veces quen pasou tempo no cárcere foi Mercedes: “Ás veces levábana a ela. O módulo pareceume máis pequeno cando o volvín ver hai pouco. De nena quería coller á miña nai coas mans durante as visitas e non lle chegaba. Lémbrome a min mesma queréndoa coller”. Ademais de cadeas de solidariedade, houbo cadeas de preguntas, de sospeitas, “Coruña era máis pequena daquela, todos nos coñeciamos”. Concha rescata da memoria un episodio coas compañeiras da escola: “dicían se o meu pai era contrabandista, eu lles dicía con toda naturalidade que era roxo”.

Miña nai ensinaba a bailar aos compañeiros do meu pai, que loitaran na guerra e foran presos. Poñían a radio e os ensinaba a mover as mans, as pernas, a divertirse

Joaquín militou no Partido Comunista na clandestinidade, durante a Ditadura, e foi un dos que artellou o esquema inicial de Comisións Obreiras na Coruña. Seguía movendo as mans para apartar o medo e construír a democracia. Foi crítico coa Transición: “pareceulle mal que se aceptaran os símbolos nacionais, como a roxigualda. Meu pai pensaba que aquilo tan agardado da reconciliación nacional era outra cousa. Pensaba que se ían recoñecer os asasinatos e crimes cometidos, non foi así (...) impúxose o esquecemento”. Coas mesmas mans seguiu facendo política dende a acción veciñal como presidente da Asociación Veciñal Atochas-Montealto, “penso -reflexiona Concha- que rematou no movemento veciñal pola súa formación anarquista”. Bea Parga engade que destacar un só aspetco de Joaquín González é difícil: “entendía a política como a xustiza, como unha parte da vida cotiá dos veciños. Joaquín representa a moitas máis figuras que precisan ser recoñecidas.”

Concha incide: “todo o que poida dicir aquí vai por aquelas persoas que aínda están no silencio, polos calados e os que teñen medo. Hai moitos.”

A súa causa, dentro da querela arxentina, foi enviada ao país da outra beira do Atlántico e ás Nacións Unidas. Coma ela, milleiros de familiares que seguen a procurar as mans daqueles construtores da historia.