Corpos Incómodos
Reflexións en primeira persoa. Para que a memoria?

Marchei para a Galiza fai case dez anos e só levei comigo a miña memoria e un can, e agora podo dicir que os tres medramos en paralelo nun lume lento alimentado pola distancia, o amor que perdura e os desexos de non perder aquelo que nos configura como parte dun todo. Sen embargo, eu, persoalmente, e a diferencia doutras compañeiras na diáspora, puiden experimentar unhas cantas veces ao ano ese complexo proceso da volta, tan intensa como efémera, tan persoal como colectiva, tan plena como os seus propios baleiros.

Unha volta a un universo ao que non lle bastaba ir a mil por hora para permanecer estático nos meus adentros, paralizado polo medo de non ser recoñecida como o que son, medo de que os nosos camiños paralelos nunca se xuntaran, e, a fin de contas, medo de perdelo. É por iso que os meus retornos non se reduciron a un espazo, senón que se tinguiron de profesionalidade para procurar nas fontes históricas rastros do seu (e do meu) pasado.

Deste xeito, nestes últimos dez anos escribín un libro sobre a represión franquista na miña vila, onde recollín a información de máis de cento cincuenta consellos de guerra utilizados polo exército franquista para exercer a violencia contra as súas veciñas. Voltei, ademais, sobre moitas destas traxectorias no meu TFM e na miña tese, onde me dediquei a xuntar pequenas biografías de individuos que outorgaran unha panorámica global da sociedade que eu quería ollar.

Soledad Amorós Girona e outras compañeiras puxeron o mono de milicianas, mudaron o latón da conserva polo aceiro do fusil. Os informes de Falanxe acúsana de formar a milicia feminina

Neste proceso, houbo historias que marcaron a miña vida e as miñas decisións, referentes que me emocionaron e me apoderaron, que me ensinaron a chorar. De feito, aquí e agora, facendo o exercicio de lembrar a unha muller que non coñecín, Soledad Amorós Girona, atrévome a recoñecer algo que non fun capaz de recoñecerlle ao meu tribunal de tese cando me preguntou, un tribunal ao que non lle acababan de bastar as argumentacións académicas que nela explicaban por que era preciso para o coñecemento en xeral traballar a historia do meu pobo. Agora, lembrando a Soledad, sinto a forza para dicir que quixen utilizar algo que aprendín na academia, a investigación, para voltar, para emocionarme, e, sobre todo, para procurarme.

Soledad era unha traballadora dunha fábrica de conservas que non tivo a opción de elixir unha vida sen política, como tantas outras para as que non nos chegan os rescates do sistema. En 1931 o seu irmán José, foi asasinado candoacudiu a protestar a un mitin da dereita republicana, por considerar que se trataba dun partido tapadeira dos antigos monárquicos. Ese mesmo ano ela sindicábase no primeiro sindicato de mulleres do municipio, o de obreiras conserveiras, á vez que o resto da súa familia se adhería ao Partido Comunista e á federación Nacional de Traballadores da Terra.

Pouco despois do Golpe, Soledad e outras compañeiras non dubidaron en enfundarse o mono de milicianas e mudar o latón da conserva polo aceiro do fusil. Os informes de Falanxe acúsana de formar a milicia feminina, pronunciar mítines ante as masas e neles, insultar e menosprezar con palabras soeces aos seus “Gloriosos Generales, especialmente al caudillo”.

Lembrando a Soledad, sinto a forza para dicir que quixen utilizar a investigación para voltar, para emocionarme, e para procurarme

No fondo, e malia a épica do asunto, as evidencias revelan que as milicianas do meu pobo só puideron artellar un espazo propio adscrito á JSU, a Unión de Muchachas, un local onde se formaban e facían representacións teatrais. A súa guerra, polo tanto, foi tamén a guerra de ser mulleres, xa que o seu papel relegouse a coser roupas para a fría fronte de Teruel e preparar “conejo con tomate” para os milicianos. Esta irremediable asunción, redundaba en que non puideran ser vencelladas directamente con ningún dos asasinatos cometidos polos republicanos na vilaen tempos de retagarda, polo que foron acusadas dunha sorte de “traición ao seu xénero”, que lembra á que reproduce Margaret Atwood no Conto da Criada. Como ben me dixo unha informante, “a Soledad le tenían mucha manía porque era una mujer de armas tomar, le llamaban la Pasionaria”.

A documentación do Consello de Guerra corroborábao. Nos expedientes de Soledad Amorós, alias “la Pasionaria”; Trinidad Montesinos, alias “la Culebra” ; Remedios Zaragoza, alias “la Zaragoza”, e Luisa Rebollo, alias “La Campesina” nunca se lles perdoaría vestir os pantalóns do mono de milicianas, levar unha arma, e, a fin de contas, invadir o espazo público sendo mulleres. Foron criminalizadas como o foi todo (e o é) o que cuestionaba a súa norma sacrosanta, e, polo tanto, acusadas de indutoras e represaliadas por iso. Á Culebra e á Zaragoza condenáronas a trinta e vinte anos de cadea respectivamente, mentres que á Pasionaria e á Campesina aplicóuselles a pena de morte, se ben á segunda conmutóuselle por quedar tetrapléxica na prisión, posiblemente a causa das malleiras.

A memoria é un proceso que bebe do pasado, pero que se constrúe no presente.

Outra testemuña contoume como sendo unha nena viu a Soledad cando era sacada do cárcere que improvisaron os falanxistas no hospital (cuestión de prioridades), e a levaban para ser fusilada. Os seus ollos iluminábanse cando me dicía “como yo soy tan roja, lo vi”. A memoria mesturábase coa identidade e o resultado ante min era esa señora en toda a súa profundidade, en toda a súa claridade humana. Nese punto que se xuntaban a empatía e o recoñecemento, e que é capaz de forxar unha comunidade. Contoume que nese intre que sacaban a Soledad, moitas veciñas desafiaron o novo poder dos falanxistas e levantaron o puño con ela, entoando o Adiós muchachos de Carlos Gardel. Adiós muchachos, compañeros de mi vida cantaba a señora antes de que esa lembranza lle fixera de enlace con outra na que se recoñecía como muller. De novo a memoria e a identidade. Esta vez a cor dos ollos desapareceu entre o seu ceño fruncido cando espetou que, segundo escribira Soledad nunha carta, matábana porque o falanxista xefe da prisión quixo “hacer con ella” e esta negouse. Soledad foi fusilada e enterrada na fosa 524/2009 do cemiterio de Alacant en 1941, despois de dar a luz a súa filla, coa que tivo a sorte de poder retratarse, e eu de poñerlle cara, grazas á amabilidade dun descendente.

A memoria é un proceso que bebe do pasado, pero que se constrúe no presente. E eu construín a miña con respecto ás miñas devanceiras, á miña terra e ás miñas referentes. Decidín non esquecer a Soledad, e aportar o meu gran de area ao feito de que no pobo non exista nin unha soa mención a estas mulleres. O mellor de todo é que na miña vida preciseina, cousa que non podía ter imaxinado antes de descubrila. Vinme nela xusto antes de voltar ao meu pobo para contarlle a todo o mundo que era trans. Sentín que aquelas mulleres que levantaron o puño para cantar con ela a Gardel seguían aí e aparecerían trala vixilancia que eu tanto temía. Quizais, sen iso, nunca me tería atrevido a dar o paso e a comprobar que así foi, que sempre existiría humanidade, amor, comunidade, e veciñanza, para impoñerse ao odio.

Cando hoxe teorizamos e debatemos sobre a necesidade de procurar, traballar e construír unha memoria LGBTI da Galiza facémolo partindo do anhelo das nosas soidades. Precisamos coñecer a aquelas que loitaron, porque só coa súa loita o conseguiron. Deixaron estela, rastro, mudanzas, e, a fin de contas, un mundo máis vivible de como o atoparon. Precisamos máis Elisas e Marcelas, máis Soledades, e iso, só pode facerse apostando pola investigación e a colectivización dos resultados. Precisamos repensar, emocionarnos, clarificarnos nesa mestura de identidade e memoria, do que realmente somos.

Los triángulos rosas españoles

Luca Gaetano Pira

5

Memoria histórica

Los triángulos rosas españoles

Luca Gaetano Pira

5

El franquismo fue un periodo de especial opresión y clandestinidad para las personas LGTB, así como para la clase obrera, las mujeres o el resto de sectores oprimidos que querían organizarse y luchar contra el régimen. A las decenas de miles de presos políticos de izquierda fusilados tras la guerra o encarcelados y torturados se unían también personas LGBT asesinadas o encerradas por el hecho de serlo. Fueron los “triángulos rosas” marcados y castigados por intentar vivir su sexualidad libremente.