Cine
Jaione Camborda: “Ás veces, no asfalto, esquecemos que somos animais”

O Corno é un filme sobre fuxir, fuxir moi rápido, pero contado sen aceleración, cunha narrativa que non teme ralentizar cando resulta preciso. O cine como xeito de observar e sinalar. Un tipo de road movie onde sentir a animalidade, onde a paisaxe narra e os corpos ábrensenos, falan, atínxennos e guíannos co simbolismo da respiración e do sangue. O Corno é 1971 na Illa de Arousa e escapar a Portugal. É hoxe mesmo en moitas xeografías. Indaga nos límites e nas fronteiras. Difumínaos. A fuxida como instinto de protección que orixina novos camiños, como senda e lugar.

Mais, principalmente, O Corno é un filme sobre todo o contrario, sobre permanecer, soster e facerse cargo, que sempre implica deterse e actuar, ceder tempo e esforzo, pois niso consisten as redes de solidariedade, sen as que non existiría Historia. O Corno fala de todas. Non hai illas e si un fío que se une para trazar un círculo, un espello que reflicte.

É a última película de Jaione Camborda, directora donostiarra compostelá, vencellada ao barrio de Sar, unha cinta en galego que vén de gañar a Cuncha de Ouro. Cine de autora que está en salas desde o día 10 de outubro. Ten como produtoras á propia Jaione, a Andrea Vázquez, de Miramemira, e a María Zamora, de Elastica Films. Con Rui Poças como director de fotografía, Camilo Sanabria na músca orixinal, e un reparto que inclúe a Janet Novás, Siobhan Fernándes, Daniela Hernán Marchán, Nuria Lestegás, María Lado e Diego Anido.

Estamos ante unha película sobre redes feita con redes. A cinta evidencia que sen os traballos de reprodución é inviábel a vida e calquera actividade produtiva. Acontece mentres vostede e outras persoas da equipa teñen que coidar crianzas pequeniñas durante o proceso de rodaxe e para iso débense tecer unhas redes. É como unha sorte de metadiscurso ou metaficción que nos acaba tocando a todas moi dentro.
De feito, para min foi bastante inspirador todo ese proceso. E tamén para algunhas escenas ter vivido a maternidade e ter experimentado algunhas cousas no propio corpo. Axúdache a entendelo de xeito máis profundo, tanto para escribila como para dirixila. Como o parto.

Por que quixo arrincar con esa escena do parto, bastante inédita no cinema e tan contundente?
O parto na historia do cinema poucas veces foi retratado dunha maneira xusta coa realidade, en parte porque case sempre foi retratada polo home, había unha mirada máis externa do proceso e creo que se caía na psicoloxización do parto, incluso só ver o expulsivo e sitúalo como alleo ao corpo da muller, enaxenada da realidade. Desexaba mostrar un parto acorde coa realidade, máis mamífero, conectado co corpo e trascendéndoo. Amosar a parte das contraccións, un tempo que se suspende, onde sucede algo moi especial. Quería propoñer un tempo de observación.

Hai un compromiso cunha narración máis pausada?
Si, posiciónase na idea de ralentizar o latexo do espectador, entrar nese respirar, un concepto que transita o filme. Observar con detemento. Ese parto é a pedra angular, o xermolo do filme, unha declaración de intencións.

“O Corno quere eliminar a alteridade, esa distancia entre nós e sermos unha”

A cinta non esquiva ningún detalle, semella que hai un traballo profundo de indagación e reflexión sobre o que somos, desde o unha posición epistemolóxica a favor do recoñecemento nas outras. Nada se presenta de maneira illada. O aborto, a maternidade, as redes… todo indica que forman parte do mesmo.
Formula esa holística. Todo está interconectado. O filme intenta facer ecos formais e estilísticos para unilo, incluso unir as personaxes. Hai un traballo de mulleres espello no que a protagonista pode verse reflexada no resto das personaxes, coa idea de eliminar esa alterirade, esa distancia entre nós e sermos unha. Esa idea de que o parto e o aborto e o sexo forma parte do mesmo, emocións profundas animais.

Como foi o proceso de investigación do aborto en Galiza no anos 70?
Por unha banda, a través de moito material arquivo. Por exemplo, detívenme nun libro de Sargadelos editorial desa época sobre os partos, que tamén tocaba o tema do aborto. Pero sobre todo, fíxeno a través de testemuñas, de conversas con mulleres reais que viviron na época e o experimentaron.

O Corno tamén está nesa complexidade de matices que comporta a revisión interseccional da realidade social. Cunha personaxe importante, racializada, introduce ese factor da dobre marxinación que se ignora desde posicións liberais alleas a lecturas de clase e, até hai pouco, tamén de cuestións como a maternidade. Quería reflexionar sobre isto?

Exacto, por unha banda, o filme ten personaxes de diferentes estados de clase social coas súas realidades que me interesaba presentar, coas súas marxinacións. E nese unir, nese perder a distancia, nese verse reflexada, quería reflexionar sobre esa parte de que todas somos unha e debemos apoiarnos. Hai un momento en que a protagonista e esta personaxe agarran as mans, xuntas. Vemos que se axudan. 

O corpo da muller, territorio de loitas de poder e dominación e, por tanto, tamén de liberación, acada moita presenza. Supoñemos que, en parte, por iso a elección da bailarina e creadora Janet Novás como protagonista, que fai un traballo actoral enorme no que o peso do corporal é grande. Que buscaba cunha narración tan física?
Buscaba un estar de novo no corpo, en mulleres moi apegadas á terra, recuperar a idea do mamífero. Ás veces no asfalto rexeitamos que somos animais, parécenos insultante, e creo que é importante recuperar que entendamos que o somos, un animal cunhas particularidades inmensas, pero animais ao fin.

O tema da lingua formúlase, primeiro, con todas as características de cada diasistema, e despois, cun diálogo fluído entre galego e portugués. Non é unha sensibilidade tan frecuente.
Para min hai dous aspectos que conflúen. Por unha parte, é toda a trama das fronteiras. A xeográfica é narrativamente a máis explícita, pero tamén están as fronteiras políticas impostas, que non son culturais. Esas fronteiras tamén xeran mortes e perigo. Quería incidir en que esta fronteira é ficticia e que nos entendemos, que poderían ser o mesmo territorio. Volvemos á idea de eliminar a distancia co outro.

Vostede mesma acolle todas estas cuestións.
Si. O meu pai é peruano, a miña nai catalá, nacín en Euskadi e vivo aquí (Galiza) desde hai moitos anos. Cando es adolescente tes que entendelo e a nivel de identidade é complexo, pero acabas entendo que o único que fai é enriquecer.

“A linguaxe do físico é máis universal, máis intuitiva”

A Cuncha de Ouro é un recoñecemento xigante, mais vostede ten unha traxectoria consolidada e moi ben valorada xa desde curtas como Rapa das bestas ou coa primeira longametraxe, Arima, premio á mellor dirección das Novas Olas do Festival de Sevilla 2019. Cal diría que foi o camiño desde Arima no xeito de narrar, hai unha vontade consciente de chegar a un público moi amplo no Corno?
Creo que hai moitas cousas de Arima neste filme. Con Arima comezo sendo máis noviña e tiña unha necesidade de explorar o espectral, o máis fantasmagórico, a psique. Cando remato o filme, quince anos máis tarde, estou na necesidade de explorar a capacidade da muller de dar vida e tamén esa parte física. A linguaxe do físico é máis universal, máis intuitiva. Decido, pese a que aquí hai moito traballo e capas a nivel narrativo, agochalas, invisibilizalas máis que en Arima e quizais por iso resulta máis accesíbel. Tiña ganas disto.

Existen prexuízos sobre o cinema de autor?
Si. Hai unha serie de prexuízos, de que é críptico e non accesíbel. Tamén sobre o cinema experimental. Eu penso que non é así. Se os eliminas e te deixas levar, acostuman ser propostas moi accesíbeis.

O Corno fíxose a lume lento, como Arima?
Desde que comezo até que estreo pasan catro anos. Non me parece un período longo, é o que precisamos para financiar e fomos ambiciosas. A nivel creativo tamén me parece un tempo moi axeitado, preciso afondar a lume lento e desfrutei moito dos tempos deste filme, acompañoume e creceu comigo. Con Arima foi máis duro. No Corno, co financiamento estivemos os catro anos loitando de xeito intenso en rede.

O Novo Cinema Galego existe e son en parte esas redes?
Penso que hai unha comunidade con moito amor e compromiso co cine. Non sei onde están as fronteiras de quen entra e de quen non. Temos por sorte miradas moi variadas, aínda que hai cousas común, como a paisaxe, que todos observamos, aínda que desde olladas distintas. A comunidade do cinema galego colabora nos proxectos dos outros. A etiqueta axudou moito a poñer no panorama un cinema que estaba a ser en fresco e que era comprometido, pero non me corresponde a min poñelas.