Balea Cultural
Ennio Morricone: 90 anos, 500 películas (I)

Cal é o voso filme favorito do cine italiano? Haberá quen prefira unha total e emotiva oda ao cinema, como é o caso de Cinema Paradiso (1988), un filme no que toda a ilusión que nos transmiten as grandes pantallas se ven reflectidas como nunca. Outra xente dirá que non. Que a década dourada foron os sesenta, cando se producía máis cine no país que no resto da súa historia e onde xurdían novos xéneros coma o spaghetti western, destacando O bo, o feo e o malo (1966) ou Once Upon a Time in the West (1968). Tampouco é unha tolemia rexeitar estes dous filmes dende o respecto, e crer que o cine máis político dos sesenta/setenta como Novecento (1976) ou A batalla de Alxer (1966) son os claros trunfos do cine italiano, capaz de poñer sobre a mesa cuestións non tratadas antes e tan necesarias.

Sexa como for, un feito é que todas esas películas, con décadas de diferenza, comparten un membro no equipo que lle deu vida: Ennio Morricone, O Mestre. Atribúeselle a Bernardo Bertolucci unha frase en relación ao compositor, na que afirma que durante os anos 60 e comezos dos 70 era difícil atopar unha película italiana sen música súa. E sexa ou non del, a frase é certa: aos seus noventa anos, conta con créditos de composición en máis de 500 creacións audiovisuais tales como filmes, documentais, series de televisión ou curtas. E destas, máis da metade foron entre o ano 1960 –cando comezou– e 1979.

Morricone conta con créditos de composición en máis de 500 creacións audiovisuais tales como filmes, documentais, series de televisión ou curtas.

Rematado o período neorrealista, chegados os sesenta, abriuse en Italia unha nova etapa para o cinema. Luchino Visconti, Federico Fellini ou Roberto Rossellini van abrir a porta a novas visións do cine italiano, e van comezar a xurdir novas inquedanzas, visións e maneiras de contar feitos na sétima arte. Existía unha demanda demasiado elevada, e a produción cinematográfica foi bestial ata o punto de que incluso se creou unha burbulla ao redor dalgún xénero coma o spaghetti western. Entre os anos 60 e 70 filmáronse ao redor de seiscentas películas clasificables dentro de dita etiqueta.

Destacaron entre todas, os filmes dirixidos por Sergio Leone. Non se trataba de simples filmes de vaqueiros con disparos, senón de auténticas xoias cinematográficas onde o silencio e a música xogaban un dos papeis máis importantes da historia do cine, todo combinado con primeiros planos agresivos e movementos veloces nos que era sinxelo perderse. O feito é que, por moito que as películas tivesen momentos de acción, e que o pensamento popular dese lugar á idea de que os spaghetti westerns estaban cheos de sangue, disparos e acción, Leone deu un dos cines máis pausados da historia.

Cada silencio dos personaxes, prolongado ata o límite, transmite máis que cen palabras ou que douscentos disparos. Ás veces son pausas claras, e outras moitas simplemente os personaxes tardan en contestarse nas conversas. Aumentan a tensión, déixannos claro que non estamos nunha peli de humor, e engrandecen a historia tan simple na que se basean. Historias de vinganzas e de heroes de poucas palabras que precisan resarcir o seu pasado.

Moitos deses silencios veñen cun único acompañante, que é a música. Unha música que, ademais, no caso d’O bo, o feo e o malo, foi dotado de elementos recoñecibles que se transmitiron xa como un elemento cultural externo á película. Cando falamos deste elemento referímonos a certo asubío, que soa varias veces por todo o filme, ás veces anunciando a chegada de personaxes e outras axudando a crear tensión nas escenas que a precisan. Dito asubío volveuse agora de sobra coñecido, e foi utilizado ata a saciedade en programas de humor en sketches de duelos.

Hai quen considera a Clint Eastwood a estrela indiscutible do spaghetti western, mais foron as batutas de Sergio Leone –capaz de compoñer escenas como ninguén– e de Ennio Morricone –quen encheu os silencios que Leone deixaba– as que, sen lugar ás dúbidas, converteron o spaghetti western nun dos subxéneros cinematográficos máis queridos e valorados da historia. Dixemos xa de que existen máis de seiscentas películas producidas e categorizables baixo o xénero, mais o feito de que falemos sempre só das mesmas é porque cando Leone e Morricone colleron o xénero en 1964 preparárono todo para facer cine en maiúsculas, con poucos cabos soltos e cun estilo único para contar historias.

Mais Leone e O Mestre colaboraron só en cinco filmes xuntos durante as décadas dos sesenta e dos setenta, e dixemos antes que Morricone fixo ao redor de duascentas composicións para o audiovisual durante ditas décadas. En certos momentos, Morricone estaba a compor mensualmente para vinte producións diferentes, e explorou a través da súa música sensacións e sentimentos de todo tipo lonxe da creación de tensión dos westerns.

No ano 1958, Morricone acode de oínte a un seminario en Roma ofrecido por John Cage, músico de jazz norteamericano. Alí, pronto se verá fascinado polas habilidades de improvisación deste. Descobre novas oportunidades, novos sons, e novas capacidades artísticas para chegar a sons e sensacións nas que non pensara detidamente. E a oportunidade para darlles forma en plenitude chegará ao coñecer, en 1968, a Darío Argento.

Argento traía canda si unha visión do cine moi diferente da que Sergio Leone tiña. Os seus filmes, definibles no cine italiano como cine giallo, son máis violentos. Os planos son longos, igual que os de Leone, pero xa non son utilizados para crear tensión, senón para escandalizar e asustar. E, dentro desta visión, Morricone logra dotar ás imaxes de Darío Argento da forza necesaria para crear esa repulsión procurada. Colaborará con Argento na súa Triloxía zoolóxica, sendo tamén a súa música unha peza esencial na narración da historia.

Morricone móstrase errante nas composicións, con claras influenzas do jazz, utilizando como única peza condutora da banda sonora unha liña de baixo repetitiva. Soan voces entoando nanas, animais queixándose, pianos e arpas que aparecen e desaparecen confundindo aos ouvintes. Non se crean ritmos como antes, nin cancións como tal, senón que a composición está creada para casar perfectamente coas imaxes do filme. E, con todo, o valor musical destas composicións é innegable, pois mostra un Morricone excelso e inquieto, cunha necesidade xa non só de acompañar á perfección os filmes nos que traballa, senón de crear novos sons e plasmar os seus novos coñecementos na súa música. Sen dúbida, as creacións de Morricone para Argento supoñen a súa faceta máis experimental.

Sente a necesidade só de acompañar á perfección os filmes nos que traballa, senón de crear novos sons e plasmar os seus novos coñecementos na súa música.

Talvez, unha das cuestións máis interesantes de Ennio Morricone, así como da súa maneira de facer música, era como el entendía a necesidade de que imaxe e son coincidisen na pantalla. E se cadra por isto, sumado a unha imperiosa necesidade de dar exemplo de como debería facerse, poidamos entender como Ennio Morricone xamais se cortou á hora de explorar os diferentes xéneros cinematográficos que existen, tales como os xa mencionados ou, incluso, o cine erótico.

Como en moitas partes de Occidente, os anos sesenta significaron cambios verdadeiramente significativos nas relacións sociais, na maneira de desenvolvelas e na definición de cuestións sexuais e románticas como tabús ou despreocupacións. No Estado español chamóuselle cine de destape, mais foi unha cuestión xeneralizada na época nos diferentes países europeos, sobre todo naqueles cun pasado político fascista.

Das películas daqueles tempos, non moitas continúan nin a ser visionadas nin comentadas. Pero si a participación de Ennio Morricone nelas. O Mestre pensou que todo ese erotismo merecía unha música acorde ás sensacións que as películas da época tentaban mostrar, e lanzou toda unha gama de bandas sonoras alegres, divertidas, que invitaban á festa e que casaban á perfección co ton sexual e provocativo daquel cinema.

Destaca sobre todo a marabillosa composición para Maddalena, filme erótico de 1971 no que Morricone xoga cos instrumentos de vento e confróntaos con percusións. E, á parte da achega vocal, moi presente sempre nas súas obras, agora aparece en modo de xemidos de pracer, repetíndose e tentando formar melodías como un instrumento máis. Sobresae tamén, dentro da película Quando l’amore e sensualita (1974), o tema Soluzione Borghese, onde para buscar similitudes cos ritmos que crea hai que se ir a artistas de rythm and blues como Stevie Wonder xa na súa etapa máis experimental.

Hai moito máis Morricone que estudar. Polo de agora, só falamos dos seus primeiros pasos e dunha etapa máis experimental que non achegou concrecións ao seu estilo. Aínda quedaban para Morricone, de feito, participacións co cine socialista italiano dos setenta, con directores como Gillo Portecorvo, ou con Bernardo Bertolucci. Participacións que merecen tamén o seu estudo, pois Morricone atopou neles xente que entendía o cine igual ca el.

Esa participación en filmes tan políticos, así como as súas achegas musicais ao cine “de destape” italiano, chocan cunha das cuestións máis persoais de Morricone: católico devoto, tamén tivo grandes participacións no cine relixioso feito durante as décadas dos anos 60 e 70 en Italia, e que rematou concretizándose na primeira das súas obras maduras, a banda sonora de The Mission, de Roland Joffé, a que Morricone considera unha das súas maiores creacións.

Pero iso é outra historia que xa contaremos, pois require de novo que nos deteñamos a analizar con detalle a segunda etapa de traballo do Mestre, que aínda que non foi tan activa, si deixou de novo música para a Historia.