Cidadanía alimentaria

Benín era un país marxista que non coñecía a fame negra. Un pequeno lugar no mundo onde a xente cultivaba o que comía. É dicir, era un lugar cunha economía moi semellante á Galicia de 1950. Un día, xa na década dos noventa, o Goberno de Benín decidiu seguir os consellos dos organismos internacionais e incentivou a produción de algodón para a exportación. As terras comezaron a ser acaparadas e os labregos fixéronse xornaleiros. As condicións de vida da poboación melloraron; cos novos salarios mercaban comida que viña de fóra. Benín medraba, así, a conta de perder soberanía alimentaria. A suba dos prezos do mercado mundial de alimentos, en 2008, deu como resultado que finalmente coñecesen a fame negra e pasasen a depender da esmola internacional.

Esta breve e reveladora historia económica de Benín adoita ser utilizada polo ex-directivo da FAO e experto mundial en fame, Pepe Esquinas, para explicar dúas cousas. Por unha banda, a aberración que supuxo que grandes corporacións financeiras comezasen en 2007 e 2008 a especular cos alimentos na Bolsa de Futuros de Chicago (permitindo que podrezan colleitas enteiras para que os prezos suban, mentres morren 40.000 persoas de fame ao día). E, en segundo lugar, para contar como, a través da comida, perden os países a súa soberanía política. En 1973 o secretario de Estado dos Estados Unidos, Henry Kissinger, xa avisaba: “Controla o petróleo e controlarás as nacións; controla os alimentos e controlarás os pobos”.

Inseguridade ALIMENTARIA

Hoxe en día, os problemas de inseguridade alimentaria, a malnutrición e a fame afectan a todos os países do mundo. As reivindicacións sobre a protección do medio ambiente e o dereito a unha alimentación que non dane a nosa saúde coliden co muro dun sistema agroalimentario dominado polas grandes corporacións e cos gobernos que as serven. Carmen Lozano, profesora de Socioloxía Rural na UNED, explica que se trata dun muro invisible. “Existen numerosos intereses para que a cidadanía non vexa os procesos do sistema alimentario”. Lozano leva anos investigando estes mecanismos de invisibilización e como a cidadanía responde ante eles. Xunto con Cristóbal Benito, tamén profesor da UNED, sistematizou o concepto de ‘cidadanía alimentaria’, un termo que nas súas palabras, “é unha precondición” para sacar á luz o sistema.

Sobre o terreo, a cidadanía alimentaria tradúcese en iniciativas locais ao redor do mundo. No Estado español destaca Zaragoza, liderando –xunto á Fundación Entretantos– a Rede de Cidades pola Agroecoloxía; ou Valencia, que acolleu en outubro o Encontro Anual e Cumio de Alcaldes polo Pacto de Milán 2017, que é o primeiro protocolo internacional en materia alimentaria que se realiza a nivel municipal. Existen experiencias variadas que contan con maior ou menor apoio institucional: mercados locais con produtos de proximidade, cooperativas de consumo, hortas urbanas de produción ecolóxica, iniciativas para a redución do desperdicio alimentario, etc.

Hoxe en día, os problemas de inseguridade alimentaria, a malnutrición e a fame afectan a todos os países do mundo.”

Todas elas conforman o exercicio da cidadanía alimentaria e permiten certa resiliencia local ante o previsible “colapso” dun sistema extremadamente dependente do petróleo, por empregar o mesmo termo que Manuel ‘Casdeiro’ no seu libro A esquerda ante o colapso da civilización industrial (Touda & Véspera de nada, 2015). E, por outra banda, a cidadanía alimentaria permite non abandonar a necesaria acción internacional.

A despensa máis lonxe

Nos países industrializados, as froitas e legumes adoitan percorrer a miúdo máis de 5.000 quilómetros dende o punto de produción ao punto de venda, segundo un informe de Amigos da Terra en colaboración con varias universidades do Estado. A comida viaxa cada vez máis e máis e cada vez emprega medios de transporte máis contaminantes, coma o avión. Isto, sumado ás emisións procedentes da agricultura industrial, aos cambios de uso do solo e ao envasado e procesado dos alimentos fai que o sistema agroalimentario mundial sexa un dos grandes causantes do Cambio Climático.

Pero o paradoxo do sistema alimentario non remata aí. Radicalmente oposto á idea de que o mundo non produce alimentos abondos para satisfacer as necesidades da poboación (unha premisa que adoita xustificar a intensificación da agricultura), Pepe Esquinas explica que o 60% dos alimentos que producimos acaban desperdiciados nalgún momento da cadea de distribución. “Como dicía Gandhi, na Terra hai abondo para satisfacer as necesidades de todos, pero non tanto como para satisfacer a avaricia de algúns”, cita Esquinas. Ante o despropósito do sistema alimentario mundial, cal debe ser a nosa resposta? 

Identidade rururbana

O escritor e experto en desenvolvemento rural, Jaime Izquierdo, fala da necesidade de “volver tecer lazos entre o campo e a cidade” como un dos valores importantes para a construción da cidadanía alimentaria. Dende a perspectiva agropolitana de Izquierdo, o campo e a cidade non poden continuar de costas; e a cidadanía post-industrial debe camiñar cara a unha identidade dual: urbana e rural. “Dentro duns anos, todos os asturianos saberán manexarse coas novas tecnoloxías, pero é posible que ningún deles saiba xa facer sidra. E que sería de Asturias se ninguén sabe facer sidra?”, chancea Izquierdo. A súa proposta é que nos ruralicemos, que desaprendamos un pouco as aprendizaxes da época industrial para poder construír novas fórmulas. E, en gran medida, isto aproxímase á proposta dos comúns urbanos que atopan, dende hai tempo, inspiración política nas prácticas pre-industriais que se manteñen no mundo rural, especialmente no que respecta á xestión comunitaria dos recursos.

Toda a Galicia urbana está conformada por territorios de natureza campesiña. Dise que, como sociedade, seguimos a ter a nosa alma no rural. Quizais teña moito que ver o serodio e abrupto proceso de axuste agrario que vivimos. Cambios que en Europa se deron ao longo de máis dun século, aquí concentráronse en escasas cinco décadas. En 1950 a nosa principal actividade económica era a agricultura de subsistencia. Eramos un pequeno Benín, máis branco e menos afrancesado, que tiña o 80% da súa poboación vivindo no campo. O traballo agrario representaba o 70% do emprego total; 50 anos despois esta porcentaxe reducírase ata o 10% e hoxe en día está ao redor do 5%.

Recuperación do mundo rural

Para reverter a dependencia alimentaria das nosas vilas e cidades hai que recuperar o mundo rural agrario. Gustavo Duch, experto en soberanía alimentaria sostén que “existe un urbanocentrismo que degrada o mundo rural. Se non poñemos atención a este, dificilmente poderán as cidades transitar cara a unha maior sustentabilidade”. Pero tamén debemos pensar na importancia dos hinterland, esas “terras posteriores”, que aquí coñecemos como espazos rururbanos. Ateigados moitas veces de alpendres, somieres como valados e pequenas hortas espontáneas lindando con naves industriais ou edificios de varias plantas. Impulsar e artellar unha conexión entre estes espazos de produción pode ser clave.

Marcial Blanco, do colectivo Zocamiñoca e activista da Marea Atlántica, apunta algunhas dificultades para o establecemento de políticas alimentarias que integren o hinterland coruñés. “Os proxectos de produción ecolóxica que existen son micro e non poden garantir o abastecemento continuado. Por riba, están moi diseminados, o cal complica a loxística. Éntrase nunha espiral na que os pequenos produtores ecolóxicos non se atreven a facer investimentos que os fortalezan porque non atopan apoios á comercialización e as administracións non os apoian porque non reciben garantías de subministración. Habería que facer un debate conxunto para ver de romper este círculo”. Con todo, como informa Silvia Cameán, concelleira de Xustiza Social e Coidados da Coruña, estanse dando pasos conectando a provedores ecolóxicos coas direccións das escolas infantís para a introdución destes alimentos. Algo que é posible sen mudar o prezo do menú escolar, uns 4,5 euros por neno, tal e como explica Mireya Royo, xefa do servizo de educación no Concello de Valencia, onde está en fase de contratación un proxecto para mudar a alimentación das escolas de titularidade municipal.

Por cada euro que gastamos en comprar alimentos procedentes da agricultura industrial, a sociedade paga dous euros en remediar os efectos negativos que a súa produción ten para o medio ambiente e para a saúde. Son datos da FAO. Se pensamos niso, quizais a cidadanía alimentaria sexa a opción menos cara tanto para nós como para as xeracións futuras.