Alimentación
Cidadanía alimentaria

Tecendo lazos entre o campo e a cidade.

Cidadanía alimentaria_1
A cidade e o rural dialogan para garantir un consumo e unha produción responsábeis. Óscar Górriz
26 nov 2017 11:56

Benín era un país marxista que non coñecía a fame negra. Un pequeno lugar no mundo onde a xente cultivaba o que comía. É dicir, era un lugar cunha economía moi semellante á Galicia de 1950. Un día, xa na década dos noventa, o Goberno de Benín decidiu seguir os consellos dos organismos internacionais e incentivou a produción de algodón para a exportación. As terras comezaron a ser acaparadas e os labregos fixéronse xornaleiros. As condicións de vida da poboación melloraron; cos novos salarios mercaban comida que viña de fóra. Benín medraba, así, a conta de perder soberanía alimentaria. A suba dos prezos do mercado mundial de alimentos, en 2008, deu como resultado que finalmente coñecesen a fame negra e pasasen a depender da esmola internacional.

Esta breve e reveladora historia económica de Benín adoita ser utilizada polo ex-directivo da FAO e experto mundial en fame, Pepe Esquinas, para explicar dúas cousas. Por unha banda, a aberración que supuxo que grandes corporacións financeiras comezasen en 2007 e 2008 a especular cos alimentos na Bolsa de Futuros de Chicago (permitindo que podrezan colleitas enteiras para que os prezos suban, mentres morren 40.000 persoas de fame ao día). E, en segundo lugar, para contar como, a través da comida, perden os países a súa soberanía política. En 1973 o secretario de Estado dos Estados Unidos, Henry Kissinger, xa avisaba: “Controla o petróleo e controlarás as nacións; controla os alimentos e controlarás os pobos”.

Inseguridade ALIMENTARIA

Hoxe en día, os problemas de inseguridade alimentaria, a malnutrición e a fame afectan a todos os países do mundo. As reivindicacións sobre a protección do medio ambiente e o dereito a unha alimentación que non dane a nosa saúde coliden co muro dun sistema agroalimentario dominado polas grandes corporacións e cos gobernos que as serven. Carmen Lozano, profesora de Socioloxía Rural na UNED, explica que se trata dun muro invisible. “Existen numerosos intereses para que a cidadanía non vexa os procesos do sistema alimentario”. Lozano leva anos investigando estes mecanismos de invisibilización e como a cidadanía responde ante eles. Xunto con Cristóbal Benito, tamén profesor da UNED, sistematizou o concepto de ‘cidadanía alimentaria’, un termo que nas súas palabras, “é unha precondición” para sacar á luz o sistema.

Sobre o terreo, a cidadanía alimentaria tradúcese en iniciativas locais ao redor do mundo. No Estado español destaca Zaragoza, liderando –xunto á Fundación Entretantos– a Rede de Cidades pola Agroecoloxía; ou Valencia, que acolleu en outubro o Encontro Anual e Cumio de Alcaldes polo Pacto de Milán 2017, que é o primeiro protocolo internacional en materia alimentaria que se realiza a nivel municipal. Existen experiencias variadas que contan con maior ou menor apoio institucional: mercados locais con produtos de proximidade, cooperativas de consumo, hortas urbanas de produción ecolóxica, iniciativas para a redución do desperdicio alimentario, etc.

Hoxe en día, os problemas de inseguridade alimentaria, a malnutrición e a fame afectan a todos os países do mundo.”

Todas elas conforman o exercicio da cidadanía alimentaria e permiten certa resiliencia local ante o previsible “colapso” dun sistema extremadamente dependente do petróleo, por empregar o mesmo termo que Manuel ‘Casdeiro’ no seu libro A esquerda ante o colapso da civilización industrial (Touda & Véspera de nada, 2015). E, por outra banda, a cidadanía alimentaria permite non abandonar a necesaria acción internacional.

A despensa máis lonxe

As grandes empresas, a través dos seus negocios, deciden o que temos que comer e cando facelo. Comeremos mandarinas procedentes de Sudáfrica, fabas de Chile, garavanzos de México e aceite de palma de quen sabe onde! En Galicia, producimos menos do 50% do que comemos, segundo estiman Carreira e Carral n‘O pequeno é grande (Através editora, 2014). Pero en Asturias, por exemplo, estímase que máis do 80% do que comen vén de fóra do seu territorio. O significado da dependencia alimentaria resumiuno moi ben o ex-presidente uruguaio José Mujica: “O pobo que abandona a agricultura abandona a comida. A despensa ten que estar preto da cociña”.

Nos países industrializados, as froitas e legumes adoitan percorrer a miúdo máis de 5.000 quilómetros dende o punto de produción ao punto de venda, segundo un informe de Amigos da Terra en colaboración con varias universidades do Estado. A comida viaxa cada vez máis e máis e cada vez emprega medios de transporte máis contaminantes, coma o avión. Isto, sumado ás emisións procedentes da agricultura industrial, aos cambios de uso do solo e ao envasado e procesado dos alimentos fai que o sistema agroalimentario mundial sexa un dos grandes causantes do Cambio Climático.

Pero o paradoxo do sistema alimentario non remata aí. Radicalmente oposto á idea de que o mundo non produce alimentos abondos para satisfacer as necesidades da poboación (unha premisa que adoita xustificar a intensificación da agricultura), Pepe Esquinas explica que o 60% dos alimentos que producimos acaban desperdiciados nalgún momento da cadea de distribución. “Como dicía Gandhi, na Terra hai abondo para satisfacer as necesidades de todos, pero non tanto como para satisfacer a avaricia de algúns”, cita Esquinas. Ante o despropósito do sistema alimentario mundial, cal debe ser a nosa resposta? 

Identidade rururbana

O escritor e experto en desenvolvemento rural, Jaime Izquierdo, fala da necesidade de “volver tecer lazos entre o campo e a cidade” como un dos valores importantes para a construción da cidadanía alimentaria. Dende a perspectiva agropolitana de Izquierdo, o campo e a cidade non poden continuar de costas; e a cidadanía post-industrial debe camiñar cara a unha identidade dual: urbana e rural. “Dentro duns anos, todos os asturianos saberán manexarse coas novas tecnoloxías, pero é posible que ningún deles saiba xa facer sidra. E que sería de Asturias se ninguén sabe facer sidra?”, chancea Izquierdo. A súa proposta é que nos ruralicemos, que desaprendamos un pouco as aprendizaxes da época industrial para poder construír novas fórmulas. E, en gran medida, isto aproxímase á proposta dos comúns urbanos que atopan, dende hai tempo, inspiración política nas prácticas pre-industriais que se manteñen no mundo rural, especialmente no que respecta á xestión comunitaria dos recursos.

Cidadanía alimentaria_2

Toda a Galicia urbana está conformada por territorios de natureza campesiña. Dise que, como sociedade, seguimos a ter a nosa alma no rural. Quizais teña moito que ver o serodio e abrupto proceso de axuste agrario que vivimos. Cambios que en Europa se deron ao longo de máis dun século, aquí concentráronse en escasas cinco décadas. En 1950 a nosa principal actividade económica era a agricultura de subsistencia. Eramos un pequeno Benín, máis branco e menos afrancesado, que tiña o 80% da súa poboación vivindo no campo. O traballo agrario representaba o 70% do emprego total; 50 anos despois esta porcentaxe reducírase ata o 10% e hoxe en día está ao redor do 5%.

Recuperación do mundo rural

Para reverter a dependencia alimentaria das nosas vilas e cidades hai que recuperar o mundo rural agrario. Gustavo Duch, experto en soberanía alimentaria sostén que “existe un urbanocentrismo que degrada o mundo rural. Se non poñemos atención a este, dificilmente poderán as cidades transitar cara a unha maior sustentabilidade”. Pero tamén debemos pensar na importancia dos hinterland, esas “terras posteriores”, que aquí coñecemos como espazos rururbanos. Ateigados moitas veces de alpendres, somieres como valados e pequenas hortas espontáneas lindando con naves industriais ou edificios de varias plantas. Impulsar e artellar unha conexión entre estes espazos de produción pode ser clave.

Marcial Blanco, do colectivo Zocamiñoca e activista da Marea Atlántica, apunta algunhas dificultades para o establecemento de políticas alimentarias que integren o hinterland coruñés. “Os proxectos de produción ecolóxica que existen son micro e non poden garantir o abastecemento continuado. Por riba, están moi diseminados, o cal complica a loxística. Éntrase nunha espiral na que os pequenos produtores ecolóxicos non se atreven a facer investimentos que os fortalezan porque non atopan apoios á comercialización e as administracións non os apoian porque non reciben garantías de subministración. Habería que facer un debate conxunto para ver de romper este círculo”. Con todo, como informa Silvia Cameán, concelleira de Xustiza Social e Coidados da Coruña, estanse dando pasos conectando a provedores ecolóxicos coas direccións das escolas infantís para a introdución destes alimentos. Algo que é posible sen mudar o prezo do menú escolar, uns 4,5 euros por neno, tal e como explica Mireya Royo, xefa do servizo de educación no Concello de Valencia, onde está en fase de contratación un proxecto para mudar a alimentación das escolas de titularidade municipal.

Por cada euro que gastamos en comprar alimentos procedentes da agricultura industrial, a sociedade paga dous euros en remediar os efectos negativos que a súa produción ten para o medio ambiente e para a saúde. Son datos da FAO. Se pensamos niso, quizais a cidadanía alimentaria sexa a opción menos cara tanto para nós como para as xeracións futuras.

Voces dende Europa
O pasado 26 de setembro, o Parlamento Europeo acolleu a xornada ‘Exercer a cidadanía alimentaria. A loita global pola alimentación’, organizada polo Grupo da Esquerda Unitaria (GUE-NGL). Estas son dúas das voces que se escoitaron.

Estefanía Torres, eurodeputada de Podemos.

“Europa quere invisibilizar a crise do actual do modelo agroalimentario mundial”

O concepto de cidadanía alimentaria comezou a ter presenza en Europa a través da voz da eurodeputada asturiana. “Para nós, exercer a cidadanía alimentaria é exercer poder de decisión e participación nas políticas públicas alimentarias, unhas políticas ditadas hoxe en día polas multinacionais, ás nosas costas, a través de organismos de lexitimación coma a OMC e dos tratados de libre comercio coma o TTIP ou o CETA”, explica. Torres é partidaria da transformación da actual Política Agraria Común (PAC) nunha Política Agroalimentaria Común (PAAC) que apele “non só a quen vive e traballa no campo, senón ao conxunto da sociedade”. É moi crítica co proceso de reforma da PAC que se iniciou de cara ao 2020: “Europa quere invisibilizar a crise do actual modelo agroalimentario mundial, tapar os conflitos e xerar un consenso pasivo no campo”.

Cristina Agrillo, xefa de relacións políticas de Slowfood Internacional.

“Preferimos falar de coprodutores que de consumidores”

SlowFood é un movemento que naceu como iniciativa local hai 30 anos nunha pequena vila do norte de Italia. Hoxe está presente en 160 países. Ante o dominio das grandes corporacións alimentarias, SlowFood proclama: ‘Eles son xigantes, pero nós somos milleiros’. Cristina traballa dende Bruxelas, entre outras cousas, para a redefinición dunha Política Alimentaria Común. “Pero queremos facelo co coidado de que non se converta nun instrumento continuísta”, advirte. “Cando nós falamos do sistema alimentario, falamos de pasar da consideración do alimento como unha mercadoría a consideralo na súa dimensión de dereito humano e de piar cultural”. “Preferimos falar de coprodutores en lugar de consumidores porque a cidadanía, a través das súas eleccións, pode contribuír a cambiar o sistema de produción”.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Río Arriba
Río Arriba Javier Guzmán: “Desde la izquierda falta la visión de que el derecho a la alimentación es un tema básico”
Nueva entrevista de Río Arriba en formato podcast donde hablamos de soberanía alimentaria, políticas públicas relacionadas con la alimentación, tratados de libre comercio y sus efectos sobre la agricultura, ganadería y alimentación.
Pesca
Pesca ¿Sostenible para quién? Detrás de las bambalinas del acuerdo de pesca sostenible entre la UE y Madagascar
Gracias a un acuerdo pesquero con la Unión Europea, en 2023 Madagascar autorizó el acceso a sus aguas territoriales a 65 barcos europeos. Aunque el acuerdo promueve una pesca “sostenible”, las técnicas empleadas agravan la crisis ecológica.
LGTBIAQ+
Mana Muscarsel “La amistad da más juego para salir de la lógica de la familia porque tiene menos reglas"
La autora y psicóloga argentina pone en valor la amistad frente a los modelos relacionales centrados en la pareja y la familia. Tampoco le interesa la familia elegida: “Marca una línea muy clara entre lo que pertenece y lo que no”.
Río Arriba
Río Arriba Javier Guzmán: “Desde la izquierda falta la visión de que el derecho a la alimentación es un tema básico”
Nueva entrevista de Río Arriba en formato podcast donde hablamos de soberanía alimentaria, políticas públicas relacionadas con la alimentación, tratados de libre comercio y sus efectos sobre la agricultura, ganadería y alimentación.
Análisis
Análisis La propuesta abolicionista de Igualdad, otro intento de regular el cuerpo de las trabajadoras sexuales
La figura de la prostituta no es solo una categoría laboral o una práctica sexual, sino que es uno de los dispositivos más antiguos y eficaces del patriarcado para disciplinar a todas las mujeres.
La vida y ya
La vida y ya La manera natural
Si te alejas un poco y miras a todo ese grupo desde fuera, podrías llegar a pensar que esa forma de construir vidas en común es un modo de resistir.
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez resiste, los aliados se ilusionan y Feijóo se llena de barro
Se apaga el ciclo político antes del receso de verano con un líder del PSOE que ve la luz al final del túnel, a pesar del desplome en las encuestas.

Últimas

Pesca
Pesca ¿Sostenible para quién? Detrás de las bambalinas del acuerdo de pesca sostenible entre la UE y Madagascar
Gracias a un acuerdo pesquero con la Unión Europea, en 2023 Madagascar autorizó el acceso a sus aguas territoriales a 65 barcos europeos. Aunque el acuerdo promueve una pesca “sostenible”, las técnicas empleadas agravan la crisis ecológica.
Salud mental
Salud mental Familia y escuela son los principales factores de protección para la salud mental de adolescentes LGTBI+
Las personas con una orientación sexual divergente con la heterosexualidad muestran mayor grado de depresión e ideación suicida que las heterosexuales. Los vínculos son clave para mitigar los riesgos, según un estudio.
Países emergentes
Cumbre de Brasil BRICS en la encrucijada: la cumbre que expuso su poder (y sus grietas)
Los próximos cinco años constituyen una ventana crítica para los BRICS, donde su hoja de ruta post-Río despliega ambiciones transformadoras cargadas de fragilidad.
Partidos políticos
Partidos políticos La extrema derecha se dispara en un CIS en el que el PSOE acusa el golpe del Caso Koldo
El barómetro mensual señala un empate virtual entre PSOE y Partido Popular y anticipa un crecimiento de Vox. El CIS no pregunta por el caso Koldo, pero éste se hace notar en el resultado.
Más noticias
Justicia
Juana rivas La defensa de Juana Rivas pide a España escuchar al menor ante la contradicción de la justicia italiana
La defensa de Juana Rivas alerta sobre una “grave contradicción” en el proceso judicial italiano y pide a los tribunales españoles que escuchen al hijo menor para evitar contravenir los principios fundamentales de protección a la infancia.

Recomendadas

Barcelona
Chatarreros El reciclaje invisible: la relación entre la chatarra y la ciudad de Barcelona
La red de reciclaje en Barcelona es de una complejidad casi hermética, más aún si hablamos de los recicladores informales, más conocidos como chatarreros. Salimos a la calle a entender una economía sumergida que está a la vista de todos.
Medios de comunicación
Medios de comunicación El futuro del periodismo no lo está escribiendo una máquina
El periodista Pablo Mancini, estratega dentro de The Washington Post, defiende una profesión aquejada de múltiples problemas. El primero, y más crucial, la deserción de miles de personas que ya no quieren estar informadas.
Entrevista La Poderío
Andalucía Virginia Piña: “Con la Guerra Civil y su posguerra intentaron aniquilar nuestra conciencia”
Quien tiene el poder, tiene los recursos, y quien tiene los recursos también tiene la palabra. Virginia Piña (Jaén, 1988) la lleva tomando en los últimos seis años, dándole forma para hablar de figuras clave en la historia de las mujeres en Andalucía
Laboral
Laboral Jornadas de 50 horas semanales haciendo tareas de categoría superior: así se trabaja en hostelería
Es uno de los sectores con más sanciones e intervenciones de la Inspección de Trabajo, con más de 12.000 trabajadores extranjeros aflorados en las intervenciones y que cuenta con el 21% de las sanciones emitidas por este organismo.