Zaunka eta uluka

Agidanez duela zenbait urte Trafalgar Square izeneko toki esanguratsu bezain ezagun hartan obra bat egin behar izan zuen Londongo udalak. Hesiak jarri eta zuloa egin. Aski metro izan ziren neolitikoraino. Geruzaz geruza heldu ziren azkenik ailegatu nahi zuten lekura. Aunitzetan arkatza bilatzen duzunean borragoma agertzen da. Ez dakit zein tutu bilatuko zuten langileek, baina gonbidatu gabeko hezur haundi asko agertu ziren putzu hartan. Igo ondoren, paleontologo bati eman zizkioten, zer gerta ere. Egun pare batean argitu zen misterioa: hipopotamoen hezurrak dira. How, that’s impossible! Baiki. Posibleaz gain egia zen. Big ben bezain klasiko eta ikonikoak dira Thamesis ibaiko hipopotamoak. Ados, baina zein hipopotamo klase zen hura? Zientziak erantzun zuen: Zambeze ibaian dauden berbera. To eta no.

Geologoek lurraren garai ezberdinak sailkatu dituzte gertaera ezberdinetan eta lurraren aztarnategian agerturiko ebidentzien arabera. Juxtu duela zenbait urte, merezimendu osoz, antropozeno izeneko garai geologikoan sartu gara, bete betean. Hain da izugarria amalurrari egin diogun eta lo que te rondare morena ezen dagoeneko geologiaren ikuspegitik izendapen bat eskuratu dugula. Argi dago norabide okerra daramagula; abiada bizian, gainera.

Planeta oso zabala da, erranen didazue. Gero eta ttipiagoa, erantzunen dizuet. Leku denetan, txakurrak oinutsik. Gure egoera ekologikoa nolakoa da? Azterketa gaindituko dugu? Bikusagun.
Euskal herriaren hegoaldea peninsula iberikoaren iparraldean dago eta gure paraje kontinentala pirinioaren magaletik haruntza hedatzen da, lotsati, Atturriraino. Nafarroan zentratuko naiz azterketa honetan. Deigarria da, esatebaterako, kate-trofikoa hautsia duela. Goiko erpinean superharrapakaria falta duela. Boianiztasun aldetik ez gaude gaizki segun eta nondik begiratzen diogun arazoari. Ene ustez, neolitikoan dago eredua. Mamutak, hipopotamoak, lehoiak eta hartzak libreki mugitzen ziren aroan, alegia. Argi dago bidean zerbait erori zaigula praketako poltsikoetatik.

Oreka ekologikoaren logikari jarraiki, eta gure kate-trofikoa konpondu nahiean, basapizti baten esperoan gaude. Ni bederen banago. Otsogorrigainera igo nintzenean, Ostobitik bizikletaz pasa nintzenean edo Otsagi elkartu ginenean oroitu nintzen harekin. Endemikoa da, peninsula iberikokoa. Canis lupus signatus deitzen dute, baina kalean, ipuinetan eta orokorrean ezagunagoa da otso edo mr. Wolf bezala. Ekialdera joko du datozen urteetan eta nafarroan sar daiteke Erriberatik, akaso Soriatik, apika Errioxatik, edo Zaragozatik, hantxe agertu baita azken urtean. Auskalo noiz gertatuko da; denbora kontua da. Eta nafarroan sartzen bada, baso sistema zabal honekin eroso senti daitekeen animalia da signatus hau. Arazoa, ohi bezala, eskopeteroak dira. Argi dago txistorra bezain nafarra dela otsoa. Datorrenean, alfonbra gorria jar diezaiogun. Errespeta diezaiogun.

United Kingdomen ari da zabaltzen fenomeno ekologiko zehatz bat. Han ere kate-trofikoa hautsia dute, eta bioaniztasuna gurean baino urriagoa da, orokorrean. Egoera zuzentzeko asmoz, rewild izeneko kontzeptua darabiltzate. Euskarara ekarrita lehengoratzea litzateke. Lintzeak askatu berri dituzte hisglandsen, eskozia urrunean. Esatebaterako. Duela zenbait urte hitzarmena egin zuten Senegal eta Bolikosta. Senegalek bi lehoi pasa zion Bolikostari elefante bakoitzeko. Berdin egin zezakeen nafarroako gobernua Castilla y leongoarekin. Putre saldo bat otso talde baten truke. Putre faltan daude paraja haietan eta guk gabezia emendatuko genuke. Areago, castilla y leonen hil nahi dituzte otsoak, gehiegi daudelakoan (ez gaude gu soberan, galdera erretorikoa). Horrela win win egoerara heltzen gara. Zuek ez duzue behar, gu desiatzen gaude. Denok irabazle. Nago askoz garratzagoa izanen dela otsoaren afera. Ikusko.

Axiomatikoa da amerikatik datorkigun kolonizazio kulturala. Bi adibide eder. New york izeneko herri ttipi batean bizikletaz banatzen dira arinak diren paketeak eta postazalak eta gisakoak. Hango txoratu zenbait pistako bizikletak hartzen dituzte langintza hura betetzeko. Ordokia da manhattan. Handik hilabete batzuetara efekto kopia hasten da munduan zehar, belauna zertarako balio duen inor itxi jabetzen den bitartean. Eta bi. Los angelesko komisaldegietatik ateratzen dira gaur eta atzo eta bihar latinoak. Gerrikoa komisaldegian geratu da, eta prakak ipurdia begi bistan daramate. Komunitateari keinu bat da, errebeldia eta harrotasun keinua da. Zein keinu eman nahi digute kaltzontziloak agerian daramatzatenok. Ein? USAri begiratu beharrean ikus dezagun ekialdera. India da interesatzen zaidan herrialdea. Hinduismoaren adar bat da, zaharra oso, jainismoa. Ghandi zen jainista, esatebaterako. Zertzelada batzuk ulertze aldera, derragun jainismoa barazkizalea dela, eta gu eta animaliak plano berean ezarri dutela. Ez dute animalirik hiltzen. Eta unibertsoarekin bakean egon nahi dute. Ez dago gaizki. Beharbada jainismoa zer den ikasiko bagenu, pachamamak eskertuko zigula.