^{«Era entón a Galicia anarquista}

^{unhas cantas vivendas obreiras}

^{como mapoulas moi abertas}

^{nos barrios proletarios das Atochas»}

^{Ámote Anarquista}

^{Claudio Rodríguez Fer}

O 20 de xullo de 1936, dous días despois da sublevación militar franquista, e ás portas da maior represión que a historia da cidade coñecería, un grupo de mulleres encabezou unha manifestación que, co puño en alto e dando vivas á República, atravesou a rúa Real ata chegar ao do goberno civil. Este edificio estaba a ser asediado por un exército golpista que viña de declarar o estado de guerra, e era defendido por un pobo e uns sindicatos desarmados. Un enfrontamento asimétrico que se estendería pola cidade e se prolongaría unhas cantas horas, durante as cales algunhas mulleres obreiras, como María Bello Paz, darían a súa vida pola liberdade. Esta bravura nos primeiros intres do conflito prefigurou a actitude que as mulleres libertarias da Coruña manterían durante todo o período de implantación do Rexime de Terror franquista na cidade. Tempo no que elas foron as verdadeiras protagonistas da resistencia antifascista.

Unha vez caida a cidade baixo control sublevado, nese mesmo mes de xullo, os confederais coruñeses comezaron a traballar na construción da sua rede clandestina. Tratábase, por unha banda, de protexer a vida dos militantes, tanto anarquistas como doutras tendencias políticas, que estaban a ser perseguidos e asasinados polas novas autoridades. Pola outra, o obxectivo era organizar núcleos de resistencia dende os que artellar unha acción coordinada que revertera a situación na cidade. En ambos os dous eixos as mulleres libertarias xogaron un papel central.

Dous días despois da sublevación militar franquista, e ás portas da maior represión que a historia da cidade coñecería, un grupo de mulleres encabezou unha manifestación que, co puño en alto e dando vivas á República, atravesou a rúa Real ata chegar ao goberno civil

O núcleo destas actividades foron as casas-refuxio, vivendas particulares que as mulleres libertarias puxeran ao servizo da resistencia, onde se acolleu, deu refuxio e construiu un entorno de seguridade para os compañeiros perseguidos. Esta tarefa de coidados, relacionada co papel tradicional asignado ao xénero feminino —e do que os anarquistas tampoco souberon distanciarse— puido ser desempeñada debido ao menor grao de acoso ao que elas e as súas vivendas estaban sometidas por parte dunhas autoridades que subestimaban o papel da muller como axente revolucionario. Estas vivendas desbordaron a esfera dos coidados para converterse en verdadeiros núcleos de organización da resistencia antifascista, servindo como lugares de reunión dos diferentes grupos políticos en proceso de reorganización.

Estes grupos estaban integrados fundamentalmente por membros da FAI e da CNT, pero neles tamén participaron comunistas e militantes doutras familias políticas do obreirismo e o republicanismo, co fin de levantarse contra as autoridades golpistas. O peso da tarefa de coordinación e comunicación entre os diferentes grupos recaeu novamente sobre elas, dado o maior grao de liberdade co que contaban para moverse polo espazo público. As casas-refuxio convertéronse así en nodos da rede de resistencia, a través das cales circulaba a información, os recursos económicos e mesmo as armas postas ao servizo da resistencia.

Estas vivendas desbordaron a esfera dos coidados para converterse en verdadeiros núcleos de organización da resistencia antifascista

Nesta rede infiltrouse o 4 de maio de 1937 unha toupa da Guardia Civil coa coartada de ser enlace na Galiza dun suposto Comité Central de Barcelona (vinculado á CNT catalá) que estaba a organizar a insurrección no territorio dominado polas tropas nacionais. A súa misión era, segundo aseguraba, organizar un complot na Coruña, para o cal o suposto Comité estaba en disposición de facer un desembarco de armas por medio dun submarino, coa protección de barcos de guerra franceses. Esta ficción serviulle ao topo para obter abundante información sobre a estrutura da rede clandestina e sobre os seus integrantes, antes de levantar as sospeitas dos anarquista coruñeses.

O tráxico resultado das súas pescudas foi o asalto ás casas-refuxio das mulleres libertarias das Atochas, que comezou o 10 de xullo de 1937. A primeira vivenda na que a Guardia Civil entrou a lume e sangue foi a de María Otero, situada no nº 55 da rúa Atocha Alta. Segundo o informe policial, os anarquistas comezaron a disparar contra as autoridades con armas de fogo, mentres entoaban himnos revolucionarios e vivas á anarquía e ao comunismo. O operativo rematou co resultado de 4 mortos –entre eles a propia María–, un ferido e dous detidos, así como a incautación de varias pistolas e unha bomba de man. Os interrogatorios baixo tortura a un dos sobrevivintes levou ese mesmo día ás autoridades a unha segunda casa-refuxio situada no nº6 na rúa do Carme, a de Alicia Dorado, panadeira anarquista de 25 anos.

O resultado foi a morte dos catro militantes que alí se agochaban, e a incautación de folletos e propaganda insurreccional, así como algunhas armas e explosivos, sempre segundo a versión policial. As investigacións e interrogatorios baixo tortura levaron á Guardia Civil a outra serie de casas-refuxio os días seguintes, entre as cales estaba a de La Corales, militante da sección coruñesa de Mujeres Libres de 41 anos, a cal logrou escapar pasando máis dun ano agochada por montes e aldeas próximos á Coruña.

A primeira vivenda na que a Guardia Civil entrou a lume e sangue foi a de María Otero, situada no nº 55 da rúa Atocha Alta

Todas estas mulleres anarquistas que deron a súa vida pola liberdade foron agarimosamente homenaxeadas por Luis Chamorro —militante confederal coruñés que lograra escapar dende o Portiño en xaneiro de 1937— nun artigo publicado no nº 7 de Galicia Libre, o voceiro dos libertarios galegos na zona republicana, alcumándoas as nosas mapoulas:

Nosotros, los que hemos convivido algún tiempo en Galicia mártir, no podemos olvidar a nuestros hermanos y compañeras, que después de un año de sufrimiento siguen en pie luchando por la liberación de nuestro terreno. Hay muchos casos de heroísmo y sacrificios, en donde, saltando los obstáculos que el fascismo impone, siguen aliviando la situación de los trabajadores que están perseguidos; muchas han caido en el camino; pero, por una que cae, se levantan cien para cubrir el puesto (...) y con nuestro pensamiento os mando un manojo de amapolas (rojas y negras), como vosotras hacíais cuando caía un galeoto de la Libertad; que muy pronto a las caidas en la lucha pondremos en sus tumbas.

As mapoulas son flores que, pese á súa vida efémera, teñen a capacidade de espallar milleiros de sementes, moitas das cales permanecen dormentes durantes anos ata que finalmente xerminan. O 10 de xullo ficaron destruidas as casas-refuxio das Atochas e asasinadas as nosas mapoulas libertarias, o que significou a aniquilación de calquera esperanza de revertir a situación golpista na cidade que noutrora fora considerada unha verdadeira “colonia libertaria” (Sangro y Ros, 1908). Pero nese acto de destrución as súas sementes de memoria e liberdade foron espalladas polo barrio enteiro, atopando terra fértil nos veciños dun barrio que nunca quixo esquecer, como demostraron Mariquiña Villaverde, Laura Torres e tantas outras veciñas das Atochas, que mantiveron o seu legado de memoria en condicións de extrema adversidade.

Hoxe, coa volta do nacionalcatolicismo á escena política e mediática, e coa proliferación dos seus símbolos de odio polas rúas da nosa cidade, é momento de facer aflorar no espazo público o legado daquelas mulleres boas e xenerosas. Por iso o venres 10 de xullo, dende Refuxios da Memoria e a CRMHd'AC, propoñemos celebrar o día das mapoulas libertarias cun roteiro que comezará ás 19h no Campo da Rata, e que atravesará o barrio ata chegar á praza Cántigas da Terra, onde estivo situada a casa-refuxio de María Otero. Unha celebración coa que queremos tamén aportar o noso gran de area na construción dun antifascismo en clave positiva, de xerme popular e con base nos barrios coruñeses que, como o das Atochas, se fundaron na solidariedade de clase. Uns barrios que son abertos e acolledores, e que levan no seu ADN a diversidade, a autoprotección colectiva e o apoio mutuo.

Zurdo e deportivista, até a última pinga

Iván Ferreiro Lamas

Memoria histórica

Zurdo e deportivista, até a última pinga

Iván Ferreiro Lamas

Falemos claro, o que aconteceu en Galicia despois da sublevación militar de xullo de 1936 foi un exterminio por motivacións políticas.