Incendios
Os lumes que virán: crónica dun rural que sobrevive

Arden os montes, si, mais o relato que chega dos medios moitas veces está alonxado do que se conta nas aldeas. Fálase da destrución da biodiversidade e dos efectos do cambio climático. Fálase de intereses económicos, de pirómanos, de lumes intencionados e incendios provocados. Todo iso existe, si, mais o que acontece nos nosos montes vai máis alá: o foco e as responsabilidades están tamén nun sistema que leva décadas marcado polo despoboamento e o abandono do rural, pola falta dunha xestión forestal eficaz e pola implantación de novos modelos produtivos na gandeiría e na agricultura.

Achegarse ás aldeas e escoitar ás persoas que viviron os lumes en primeira liña —e que levan décadas habitando, coidando e defendendo eses lugares— é un exercicio necesario de comprensión e de reflexión. Recoller as súas voces, gardar as súas lembranzas e historias de vida, convértese na única maneira de explicar e tentar entender o que está a acontecer.

En A Xironda, unha pequena localidade ao sur de Ourense pertencente ao concello de Cualedro, a veciñanza aínda intenta recuperarse unha semana despois dos incendios que arrasaron a zona. Rodeada pola Serra do Larouco, foi un dos lugares máis ameazados polos lumes que partiron de Oímbra e chegaron ata as súas vivendas. Se estas non arderon, foi porque os veciños e veciñas defenderon a súa terra e as súas casas, poñendo o seu corpo, as súas ferramentas e os seus coñecementos herdados dun territorio asolado década tras década polos lumes.

A chamada das campás

É a chamada das campás a que anuncia o lume: “Cando a campá soa, a xente do pobo dá a vida”, din. Dende sempre, os toques das campás teñen distintos códigos e o lume conta co seu propio son. Así foi como o domingo 17 de agosto o lume chegou a A Xironda. Non foi, nin moito menos, o primeiro que se viviu neste lugar. O último similar foi hai nove anos, en 2016, cando arderon máis de 3.000 hectáreas na Serra do Larouco. Carmen e Antonio, veciños de A Xironda, recordan: “Foi parecido. Empezou en Portugal e correu pola serra, pero non chegou ás casas. Este, en cambio, arrasou con todo”, di ela. “Eu que traballei anos nos lumes vin moitos, pero nunca ningún coma este”, engade el.

Saben e teñen conciencia de que un monte que non se traballa acaba por arder, e teñen claro cales son os motivos que fan que nas últimas décadas a terra deixara de traballarse: a mala xestión e limpeza dos montes e o despoboamento, o envellecemento e o abandono do rural. Todo isto unido ás condicións climatolóxicas —invernos non tan fríos, primaveras moi chuviosas e veráns moi calurosos— acaban por converterse no cóctel perfecto para que a terra arda ao nivel que ardeu.

Antes das campás, foron os veciños de A Pedrosa quen publicaban nas súas redes sociais a seguinte mensaxe: “Lume na Pedrosa nas casas! Necesitamos cisternas”. Alá que foron todos os veciños, axudarse uns aos outros mentres os medios non chegaban.  Pouco despois, as lapas avanzaban cara a A Xironda. Intentaron frear o incendio na estrada comarcal que conecta ambas aldeas mais os seus esforzos resultaron baldíos fronte a forza do lume: “Ardía en todos os sitios”.

No lugar da Xironda o lume partiu en tres focos, logrando abrir paso ata o núcleo rural. Non chegaron a arder casas polo traballo que fixeron os veciños e veciñas, que as defenderon coas súas pas removendo a terra para afogar as lapas: “Estando nós é difícil que entre o lume. É un pobo grande, e para chegar ao centro ten moito percorrido”. Non pasa o mesmo noutros lugares próximos. “A Pedrosa, Saceda, A Caridad ou Lucenza son aldeas pequenas, con moitas casas abandonadas e cubertas de vexetación. Alí si que se mete o lume, porque está todo arredor sen limpar”, conta Antonio.

A xente nova, din, foi a que máis colaborou, quen estivo na primeira liña dende o inicio dos incendios, colaborando todo o posible e achegándose a protexer as casas ás que o lume se achegaba cada vez máis.

Miriam e Raúl son dúas desas persoas novas que viviron os incendios. Teñen 33 e 28 anos. Contan como pasaron a semana enteira observando o lume avanzar. O descanso foi imposible neses días: “Viviamos nunha confusión continua. O lume é impredecible”. Relatan como mentres uns aseguraban que estaba nun lugar, outros aseguraban que ardía noutro e ao final ninguén sabía con certeza onde se atopaba. Chegaban avisos de que estaba nun punto, mais ao chegar alí comprobaban que non era certo.

Ao principio comunicáronse por chamadas e mensaxes de WhatsApp, pero axiña ardeu o cableado da luz e de internet. Quedaron sen electricidade e sen cobertura. Os móbiles deixaron de funcionar e non había nin internet nin luz. “Non lle desexo isto a ninguén”, lamenta Raúl. “Era sentir todo o rato a impotencia”, engade Miriam.  “Chegaba a casa e xa deixaba un pantalón e unhas botas preparadas na porta á espera de que soase o teléfono para acudir a onde fixese falta. Foi unha auténtica catástrofe”.

Chegaron os medios —algo que noutras localidades galegas non aconteceu—, pero non abondaron. Acudiron os bombeiros portugueses e tamén os de aquí, houbo desaloxos por parte da Garda Civil, mais moitos negáronse a abandonar: sentían a obriga de defender as súas casas e as súas terras.

A terra traballada

Cómpre preguntarse de onde proveñen os lumes, por que se repiten ano tras ano e que sucederá a partir de agora: “Que arda o monte é fastidiado, pero arde cada ano e desgraciadamente xa estamos acostumados. O que non ten sentido é que arda arredor dun pobo, cando hai unha lei que obriga a limpar e non limpa ninguén”. Esta é a problemática á cal apelan todos os veciños: a xestión da limpeza dos montes. “O lume non se corta no vrao, o lume xestiónase no inverno”, din en referencia á inversión en brigadas de limpeza fronte á actual xestión máis enfocada na inversión de persoal e medios antincendios.

Agora, engaden, despois do que pasou, toca que veciños e veciñas se conciencien máis sobre a limpeza dos montes. Hai unha serra enorme, que podería recibir gando, que debería ser desbrozada, limpada e xestionada: “Hai que gastar en facer cortalumes en condicións, hai que poñer medios na limpeza”. A responsabilidade, contan, pasa primeiro polos particulares, que deben manter limpos os seus terreos. Porén, apelan e reclaman responsabilidade por parte do Concello e o resto de institucións, que deben encargarse de revisar que este traballo se realice e actuar no caso de que non se faga.

Este ano, contan, había moita herba, moito material seco, unhas condicións ideais para que o lume se propagase. Onde as parcelas estaban limpas, o lume parou e non as queimou. Se todos tiveran limpo, aseguran, isto non tería pasado: “A herba seca é peor que a pólvora, e si lle sopla un pouquiño o vento, como pasou, escapa de eiquí a non se sabe onde”.

No monte, subliñan, o mesmo que hai brigadas para apagar, debería haber brigadas para limpar. Porque, insisten, o lume non se corta no verán: xestiónase no inverno, coas limpezas. Pero, din, tamén fai falla controlar o traballo realizado: “Ninguén o toma en serio ata que arde ao lado da súa casa”.

Encher o baleiro

Raúl, gandeiro desde fai oito anos, coida na súa granxa catrocentas ovellas en réxime extensivo. Para el, os lumes foron un golpe baixo: destruíron non só o monte, senón tamén parte da súa vida e do seu hábitat compartido cos animais. Xestiona o monte tendo zonas reservadas para cada época do ano, mais agora todo parece un deserto:“Ten que chover, ten que chover duro para que isto volva a retoñar”. Mesmo as ovellas, aínda que quedasen zonas verdes, non se poden achegar se hai cinzas preto: o polvo acumúlase nos seus pulmóns, irritándoos e producindo dificultades respiratorias. Os animais andan dun lado para outro. A zona máis verde, que sempre se reserva para esta temporada, agora é insuficiente: “Agora están a comer a comida de inverno… Pero cando chegue o inverno, que farei? A ganadería é a miña forma de vida. Isto que ocorreu é un atentado contra o monte. Cáeseche a alma aos pés”. Miriam recolle as súas palabras e engade: “Eu agora mesmo non teño animais, pero na miña familia sempre tivemos. Póñome na situación de Raúl e é tan triste que mires onde mires vexas todo tinguido de negro…”

O abandono do rural resoa como causa e consecuencia nas súas voces: “Os pobos están abandonados. Todo o mundo fala de recuperar os pobos, da vida no rural, do consumo local… Pero a realidade que nós vivimos é outra: eiquí non hai apoio de ningún tipo”.

Antes había xente, familias enteiras nas casas, pais e fillos adicados á gandería e á terra. “Daquela eramos cincocentas persoas, agora só quedamos cen. Dos que quedamos, cada vez somos menos, e cada vez máis maiores.”, contan Antonio e Carmen.

Cada vez vive menos xente nas aldeas, e tamén cada vez hai menos animais pastoreando en extensivo. En aldeas coma esta, a realidade é clara: a poboación diminúe, e a vida no monte vai desaparecendo. “Sentímonos totalmente sós e desprotexidos”. A sensación é que quen loita por manter viva a aldea sempre se atopa coas mesmas dificultades de falta de apoio e axudas. Fan falta máis persoas como Raúl ou como Miriam, xente moza que traballe a terra e valore que nos tempos que corren quedarse no rural é tamén unha opción.

O verde que nos queda

“E agora que?” Coa vontade de cambio e as ansias por comunicar e compartir, vén a última pregunta: “Que credes que vai pasar agora? Cambiará algo?” A resposta é firme e clara: “Isto sempre pasou e volverá pasar. E cada vez irá a peor.”

Agora, a terra respirará e dará tregua durante un tempo. O ardido non volverá a arder ata que renaza nunha nova forma. Cal será a paisaxe do futuro? Cal será o verde que nos queda? A sucesión de incendios nas últimas décadas acabou por rematar cos bosques verdes e no seu lugar a paisaxe quedou definida por xestas e matogueiras, unha vexetación queimada, seca e lista para que as lapas arrasen cando se produce o lume.

O único xeito de cicatrizar a ferida dos lumes pasa por construír un modelo de vida que coide da terra e dos nosos territorios, que xurda da comunidade e dos saberes tradicionais, anticapitalistas e compartidos entre xeracións. Un modelo que se apoie no sostén mutuo entre veciños e veciñas e no desenvolvemento dun rural sostible, capaz de facer florecer de novo a terra e a vida que nel sempre habitou.