Despoblación
Teñen wifi nas Pallozas do Piornedo?

Semella que todo ocorre a nivel de asfalto, no cemento de onde brotan os votos, aí onde se poden colleitar almas a mancheas, onde a densidade de votantes é das mais numerosas do estado. Nese “centro de gravidade permanente” onde todo sucede onde parece, que se cae unha árbore e non é en Madrid, non existe, nin tampouco o seu estrondo ao caer. E por non existir non existe nin o bosque.

Estaría ben que advertisen que ese bosque entre Balouta e Suarbol do que non hai rexistro en Madrid, podería estar nos Ancares, un dos territorios máis despoboados de Europa. Cunha densidade minguante —que vai desde unha media 5,51 e que nalgúns lugares chega a ser de 2,14 habitantes por quilómetro cadrado— e unha poboación dependente e envellecida, o hospital máis próximo localízase a 57 quilómetros de Cervantes, un dos municipios “mellor comunicados” das montañas Galaico-leonesas. Este “pequeno detalle”, entre outros moitos, explica o abandono total das zonas de montaña, que no parque Nacional de Ancares —reserva da biosfera— é máis que evidente. Onde resistir é unha heroicidade e fixar poboación unha proeza inalcanzable nestes momentos.

Por moito que a UE indique aos seus países membros que a súa prioridade debe ser tratar de paliar o despoboamento, que deben destinar o uso dos fondos FEDER para evitar o risco severo de declive demográfico, o denominado “deserto demográfico”, o abandono total do Ancares é evidente e ninguén pon remedio.

As Pallozas son o símbolo dunha identidade castrexa que aínda conservan os seus herdeiros malia ter todo en contra: o envellecemento dos seus habitantes, a emigración e o abandono das institucións que lles fan estar dobremente illados

O “animal” que realmente está en perigo de extinción é aquel habitante das montañas, descendente das tribos Astures e zoelas —as etnias máis antigas da península—, que compartiron costumes, tradicións, deuses e territorio, evolucionando cara a unha cultura adaptada a estas terras e o seu clima. Habitaron aquelas Pallozas que son o símbolo dunha identidade castrexa que aínda conservan os seus herdeiros malia ter todo en contra: o envellecemento dos seus habitantes, a emigración e o abandono das institucións que lles fan estar dobremente illados.

“Os ancareses non entenderon nunca de fronteiras, de diferentes linguas nin autonomías”, comentan os veciños unha vez nos achegamos por alí. “Unha vaca de Balouta pode pastar en Piornedo, en Suarbol ou nos prados do porto de Ancares fronte ao pico Cuiña”, explican. Nada vai cambiar entre un pastor de Vilarello e outro de Teijeira, os dous son dos Ancares e queren o mesmo: sentirse en paz, manter con orgullo a súa identidade, a súa forma de vida milenaria onde se percibe aínda a ausencia dos que xa non están pero que forman parte deste lugar único e remoto.

Un hábitat doutro tempo, un espazo onde a vida xira ao redor da palloza e o seu microcosmos no cal convivían homes e animais baixo os seus teitos de palla. Colmos de centeo trenzado por artesáns, dos que apenas quedan. E este é outro dos problemas importantes cos que se atopan os seus poboadores, porque “teitar” é unha arte que se está a perder. Segundo explica a veciñanza, fican poucos teitadores que saiban escoller o centeo de calidade xa que pouco se sementa nestas terras. Hai que mallalo ben para que non queden sementes que atraian os ratos e atar ben os colmos para formar un teito impermeable e resistente. O obxectivo é lograr que o teito dure mais de cinco anos, o que dura actualmente. O centeo que se sementa autoctono non é suficiente e hai que traer outro de Astorga que, segundo os teitadores, é de peor calidade.

Dada a consideración da palloza como Ben de Interese Cultural (BIC), existía un convenio que estivo en vigor até o 2010 para o seu mantemento con carácter anual, o que permitía aos veciños de Piornedo arranxalas. Teitalas por partes, substituíndo o centeo máis deteriorado por “colmos novos”. Pero hai xa doce anos que para a Xunta só existen as Pallozas do Cebreiro que restauran cada ano. “Queda patente que só existen as pallozas que atravesa o camiño de Santiago”, critica Jose María, veciño da zona. “Esquécense das zonas de montaña así como do seu estado de conservación”, afirma. Trátase de xoias neolíticas que permitirían, grazas aos visitantes, impulsar a economía da zona e fixar ou atraer poboación.

Piornedo é a aldea prerrománica máis importante de Europa. Conserva aínda 17 construcións tradicionais, algunhas están xa en estado critico. Ante esta penosa xestión e sen tan sequera seren escoitados, os preto de 20 veciños (algúns mais nas fins de semana), creraon a Asociación  Teitos  do  Piornedo, liderada por Isolina. Fuco e máis ela rexentan a palloza-museo “Casa do Sesto” e, grazas ao seu empeño e con axuda das súas veciñas, crearon a asociación co obxectivo de manter o patrimonio cultural da zona. “Resistir fronte o abandono total das institucións”, declaran. Para iso recuperan tres parcelas de aproximadamente dúas hectáreas que teñen que valar para evitar as desfeitas do xabaril, e tamén acondicionar para sementar con centeo autóctono adaptado ao clima frío destas montañas.

Seméntase antes das choivas , entre finais de setembro e principios de outubro. Cando a espiga está madura ségase. “Antes mallaban o centeo en setembro, pero este ano queren facelo en agosto aproveitando que é o mes no que hai mais veciños que regresan á aldea”, explica Isolina. A maior parte dos que regresan fano desde Barcelona e Euskal-Herria, lugares a onde emigraron. “Tamén se involucran nas tarefas de mallado, separar o gran da palla e  escolmar -seleccionar a mellor para teitar cos colmos mais apropiados”, continúa.

“Xa ninguén quere vivir aqui, todos se van… Desde fóra é moi bonito, pero é duro. Quen vai a querer vivir aquí?”, comenta desganado Avelino.

Cada metro cadrado de teito precisa tres ou catro colmos. Chégase como moito a unha produción de 120 colmos no mellor dos casos. “Non se trata de substituír todo o tellado dunha palloza, senón de ir mudando de forma circular cada ano as partes mais deterioradas, doutra forma seria imposible”, puntualiza Insolina.

Sen axuda institucional, teitar unha palloza enteira pode superar os 60.000 euros (aproximadamente 170 euros por metro cadrado). Tal e como explican os veciños, nalgunha das pallozas onde se uniron a vivenda coa palleira chegan a alcanzar os 300 metros cadrados: por menos de 90.000 euros non se substitúe o teito. Isolina asegura que da forma que se fixo sempre non é necesario cambiar todo o teito, nin de todas as pallozas. “Con cambiar entre 20 ou 30 metros por palloza das que están en mellor estado sería suficiente, e iso non son mais de 100.000 euros ao ano de mantemento para toda a aldea”, puntualiza.

Os veciños de Piornedo aínda resisten con “moito esforzo”. Mais pouco poden facer en lugares como Corneantes onde viven Avelino e outro veciño mais. Os dous son gandeiros e contan con tres pallozas envoltas en chapa como única alternativa para evitar que se esborrallen. Avelino, desde un ventanuco no alto dun dos desproporcionados muros de pedra da súa vivenda e mirando resignado aspallozas, solta desganado: “Xa ninguén quere vivir aquí, todos se van… Desde fóra é moi bonito, pero é duro. Quen vai a querer vivir aquí?” Non o di, pero un intúe polos seus silencios a súa soidade. Trago o meu discurso de urbanita, subo ao coche, despídome e marcho. Cégame un reflexo do retrovisor: o brillo sideral dos afiados tellados de chapa descolócanme e, non sei por que, o primeiro que me vén á mente é: canto tardará en chegar a Balouta a máxima velocidade de conexión, o 5G?.