Culturas
Comuna de cinema e revolución: o percorrido dun galego para filmar a liberación kurda en Siria

Un dron turco non pilotado sobrevoa Kobane case tódolos días. Periodicamente, dispara dende o ceo para asasinar a alguén. Ás veces, o obxectivo é unha persoa con responsabilidade política ou militar. Outras, mata a cidadáns anónimos. A pretensión é infundir medo. Que medre a paranoia entre o pobo kurdo que vive na fronteira con Turquía e que liberou a rexión de Rojava para convertila na Administración Autónoma do Norte e Este de Siria. O testemuño da vida nesta zona teno gravado, na mente, o cineasta ourensán Olmo Couto. E así o transmite. Leva cinco anos vivindo de preto a Guerra Civil en Siria. Agora, con esa bagaxe, acaba de volver para Galiza cun filme nas mans do que participou como director de fotografía. Titúlase Kobane e conta a heroica resistencia desta cidade fronte a invasión do Estado Islámico.

Zehra Penaber é a protagonista desta ficción baseada estritamente en feitos reais. Unha muller kurda de 32 anos que foi comandante das Unidades Femininas de Protección (YPJ), a organización militar para unidades de protección de persoas en Rojava. En 2014 e co control da metade de Siria e Iraq, o apoxeo da forza dos fundamentalistas do ISIS avanzou de xeito implacable cara á cidade siria de Kobane. Malia a brutalidade da invasión, as milicias de Zehra e os seus camaradas non se deron por vencidos. Cando os membros de ISIS comezaron a decaer e a dispersarse, Zehra Penaber liderou a ruptura do asedio, marcando o amencer da liberación da cidade. Trátase dunha historia real de fe e medo. De guerra e resistencia. De camaradería e traizón. Un relato de amor, perda, heroísmo e sacrificio que, xunto coa intensidade da guerra e a revolución, quixo contar a directora Özlem Arzêba na súa ópera prima.

Facer cinema no medio da guerra
“Esa tensión militar durante a rodaxe e case que o habitual na vida diaria alí”, explica ao Salto o director de fotografía galego, Olmo Souto. Tras dous anos pospoñendo a gravación por “ameazas críticas” na zona, entre abril e setembro de 2021 decidiron comezar a filmar “fose como fose”. O que se podería ter feito en tres meses, di, tiveron que facelo en seis pola constante situación de emerxencia na que os ten Turquía. “Para o Goberno turco, Rojava é un inimigo en tódolos sentidos. É o exemplo de como o confederalismo kurdo pode xestionarse dun xeito democrático, horizontal e con respecto por tódalas culturas”, sostén Couto. Turquía é un Estado con case vinte millóns de persoas kurdas e por iso, explica, “directamente, quere eliminalos”. “Son un referente que non lle convén na súa idea ficticia de estados-nación totalmente homoxéneos”, prosegue o cineasta ourensán.

O pobo kurdo decidiu deixar en ruínas o lugar onde gravaron como monumento á memoria 

Malia estaren separados só por un muro e apenas uns metros, a comunicación da Administración Autónoma do Norte e Este de Siria co Goberno de Erdogan é nula. Están en guerra. Por iso, durante a rodaxe, o equipo precisaba parecerse o mínimo posible a unha milicia real. Tiñan ata que separar os camións de produción para que non se convertesen nun obxectivo militar. Gran parte da rodaxe levouse a cabo nunha zona de Kobane que quedou practicamente destruída pola guerra. O pobo kurdo decidiu deixar parte daquelas ruínas así, como monumento á memoria a través dun museo. “Na rodaxe, había decenas de persoas caracterizadas cos traxes das forzas de autodefensa kurdas (YPJ e YPG) e os soldados turcos dos postos de vixilancia da fronteira disparaban ao aire”, lembra Souto. No día a día alí, “é normal”, lamenta. “Moitos campesiños teñen os terreos de cultivo na fronteira e, ás veces, tamén lles disparan a eles e, unha vez ao mes, matan a algún civil”, afonda. Pero como non é sempre, a xente ten que seguir indo a traballar para sosterse. Os asasinatos do dron que sobrevoa son máis selectivos e máis habituais: “Van matando ás persoas encargadas de Cultura, de Institucións, de Prisións...”. A clave é xerar caos para desautorizar á Administración de Rojava e que as persoas pidan asilo noutros lugares. “Están facendo películas e televisión no seu idioma, recuperando a cultura... Por iso queren aniquilalos, pero agora mesmo non teñen forzas”, recalca.

A Comuna de Cinema: crear de xeito horizontal

Para a rodaxe, chegaron persoas de todo o Kurdistán, a rexión historicamente reclamada polo pobo kurdo que se reparte entre os estados de Turquía, Siria, Irán e Irak. Aínda que, sobre todo, o groso do equipo pertencía á Comuna de Cinema de Rojava: “Para moitas das persoas era a súa primeira rodaxe. Vivimos momentos moi bonitos por ese proceso de aprendizaxe colectiva”. Moitos dos traballos non especializados da produción fixéronos os propios habitantes de Kobane que ían, á vez, tamén aportando as historias de como viviran a guerra.  Como en toda a administración de Rojava, explica Souto, fixeron que “todo fose o menos xerárquico posible dentro do que é o cinema”. A súa Constitución, de feito, é unha excepción en Oriente Medio pola súa aposta polo confederalismo, pola protección das minorías étnicas e relixiosas e pola súa afirmación da igualdade de xénero. A democracia directa é a forma de goberno que tamén chega, claro, ás producións cinematográficas e cristaliza na Comuna de Cinema.

Os personaxes que protagonizan a película morreron durante a guerra e moitas das persoas que os interpretan eran os seus propios amigos

A Comuna de Cinema é a institución que se dedica á creación e produción, difusión e educación cinematográfica en Rojava. Neste sistema confederal, todas as persoas que traballan nesta industria xúntanse a través da Comuna. “Pero é tamén un proxecto vital, non simplemente de traballo”, matiza Olmo. A maioría da xente vive xunta e comparte espazo: “Creamos cinema doutro xeito máis revolucionario”. O proceso é sempre asembleario: “Rodabamos seis días á semana e ao sétimo era de asemblea. Foi esgotador e durísimo, pero con tempo é o máis bonito. Compartir responsabilidades e que non sexa só a persoa de produción quen aborde iso”.

Os personaxes que protagonizan a película morreron durante a guerra e moitas das persoas que os interpretan eran os seus propios amigos. “Non é un filme calquera. Creouse un ambiente moi emotivo. A nosa parte de facelo era o máis pequeno dentro de toda esa resistencia de persoas que perderon a súa vida por defender a vila”, afonda o director de fotografía. “A cultura e o cinema son unha forma de resistencia, pero nin de lonxe se achega ao que viviu toda esa xente”, reflexiona con humildade. Construír este imaxinario da revolución kurda é fundamental para unirse como pobo. “Para todos eles é unha honra que exista esta película. Notouse nas estreas alí. Houbera moitas representacións dende fóra onde se lles representaba como salvaxes que foran axudados dende fóra a facer a revolución”, explica Olmo Souto. “Pero a realidade é que foron eles e elas e facer este filmen dende dentro é no seu idioma ten un sentido totalmente distinto”, remata.

O filme comeza a xirar por Galiza

Despois da estrea na Mostra de Cinema de Valencia e a súa xira pola India e varios países de Europa, esta semana aterra no Fórum Metropolitano da cidade da Coruña o 23, 24, 25 de marzo e o xoves 22 haberá unha cita no Cineclub de Lugo. Polos motivos da continua guerra na rexión, a directora, Özlem Arzêba, non poderá asistir a ningunha das proxeccións. Malia todo, escribiu unhas palabras para acompañar o filme dende a distancia: “Levo anos falando con compañeiros que participaron na guerra, recollendo os seus recordos para crear unha historia colectiva que reflicte os feitos tal como vivíronos e sentiron os seus protagonistas. A maioría dos nosos actores foron elixidos das YPG e YPJ, as forzas locais que lideran a batalla contra o ISIS. Traballamos cun enfoque de actuación natural e sinxelo a partir das emocións reais das persoas reais. Rodamos nas localizacións reais, privilexiando atmosferas e texturas nas que a destrución segue viva en gran medida. Utilizamos un traballo de cámara dinámico e persuasivo para transmitir a urxencia de moitas escenas, pero tamén a tenrura e a intimidade doutras”.