Biodiversidad
“Non se trata de arrincar eucaliptos, senón de dar unha nova vida ao monte”

As brigadas deseucaliptizadoras remataron a súa andaina neste 2018 no mesmo punto no que comezaron: no monte de Froxán, no concello de Lousame. Logo do seu paso por Cenlle, Dodro, Cercedo-Cotobade ou Corcubión, o 8 de decembro voluntarios e voluntarias deixaron sachos e machados a un lado para coller folgos para o ano que entra. Rematados os labores, o grupo aproveitou a conversa post-café para facer unha valoración do proxecto.

A primeira actuación das brigadas tivo lugar en abril, unha iniciativa que parte da comunidade de montes de Froxán e da asociación ecoloxista Verdegaia. O seu obxectivo é impulsar un cambio de modelo de xestión forestal, alternativo ao monocultivo de eucalipto e cunha relación sostible co medio. Por unha banda recollen ás persoas que queren participar como brigadistas, pola outra ás comunidades de montes, particulares ou municipios que desexan deseucaliptizar parcelas. Neste ano apuntáronse 350 persoas voluntarias, e as parcelas rexistradas suman xa un total de 533 hectáreas.

Nela Abella, secretaria xeral de Verdegaia, explica: “A idea inicial era poñer nós a primeira brigada, contactar coa xente, e que despois se organizasen de xeito local”. “A partir de aí”, di, “Verdegaia sería facilitadora, de cartos, de ferramentas”. Mais este caso só se deu en Corcubión; no resto de accións participaron voluntarias de toda Galicia. “Somos máis ou menos a mesma xente; moi poucas persoas do propio sitio e o resto de fóra”. Aínda que o plan inicial non se cumpriu, a valoración do proxecto é boa. “As brigadistas están contentas; as comunidades de montes quedan satisfeitas”.

O exemplo de Corcubión

En novembro do 2017, o Concello de Corcubión declarouse libre de eucaliptos, a raíz dunha iniciativa da asociación local Boca de sapo. Francisco Santiago, o seu presidente, afirma: “Aquí o noventa por cento do concello é un inmenso eucaliptal”. O Concello tamén accedeu a ceder unha parcela de monte á asociación. Cando coñeceron o proxecto das brigadas deseucaliptizadoras decidiron constituír unha. “Comezamos cunha finca de hectárea e media, onde eliminamos os eucaliptos e, agora, as mimosas”, relata Francisco, “hai outra finca máis grande, esa será a próxima actuación”.

Aínda que polo de agora en Boca de Sapo prefiren non convocar a brigadistas doutras áreas, si van contar coa colaboración de centros de ensino de Corcubión e do veciño Cee. “Cando sexa o momento da plantación van vir os rapaces e as rapazas do colexio e do instituto, tamén se fixo un chamamento ás familias”, di Francisco. Lamenta que por parte da veciñanza non haxa máis implicación; na asociación participan sete persoas. “A xente de Corcubión vive de costas ao monte, desconfían destas iniciativas, pero hai que seguir intentándoo”.

Propostas de cambio para o modelo forestal

“A maioría de parcelas que se apuntan son de comunidades de montes”, di Nela Abella. Así é en Froxán, Dodro ou Cercedo-Cotobade. En Galicia a cuarta parte do territorio, 700.000 hectáreas, é xestionado por estas comunidades. Durante o franquismo o dereito da veciñanza sobre o monte foi anulado e, cando tras a ditadura volveu a mans veciñais, fíxoo en moitos casos coa forma dun convenio de xestión coa Administración de Galicia.

Joam Evans pertence á comunidade de montes da aldea de Froxán. “Cando se crea o marco xurídico detúrpase o monte comunal”, denuncia. ”Limítase a un ámbito determinado, o monte, e a un obxectivo que é a explotación forestal”, explica, “os montes transfórmanse en produtores de madeira de baixa calidade para a industria pasteira”. “A idea de comunidade veciñal non era só o monte”, continúa Joam, “eran o gando en man común, os muíños, os fornos”. Esta xestión estaba intrinsecamente ligada a un sistema de axuda mutuo que en moitos casos se perdeu, e que as brigadas buscan recuperar.

Os montes transfórmanse en produtores de madeira de baixa calidade

No 2002 a comunidade de Froxán puxo fin ao convenio que mantiña coa Xunta. Tras sufrir dous incendios apostaron por eliminar os eucaliptos do territorio e traballar na súa recuperación. “Decidimos crear unha área de protección envolvente de monte nativo”, explica Joam. As habitantes de Froxán xestionan de xeito comunitario a auga, e continúan a aproveitar a madeira nas cociñas e para quentar os seus fogares. Decidiron apostar por recuperar espazos do territorio danados polo cultivo de eucalipto, coma a braña de Campo da Lama, onde actuaron as brigadas o 8 de decembro. Dende hai tres anos colaboran coa escola da Semente e, no 2017, o monte foi incluído no Rexistro de Áreas Conservadas por Pobos Indíxenas e Comunidades Locais. Ese ano, en colaboración con Verdegaia, recuperaron o sistema tradicional de roga, ou traballo comunal, e albaroque, ou xantar compartido; os inicios das brigadas.

A creación dunha área de conservación tamén é un obxectivo da Comunidade do Monte Veciñal en Man Común de Rebordelo, en Cercedo-Cotobade. O monte foi vítima da vaga de lumes do 2017, recibiu en dúas ocasións ás brigadistas voluntarias. A veciñanza tamén está a desenvolver proxectos de produción micolóxica e de produción de castaña, mentres no resto do territorio sopesan introducir a apicultura ou a gandaría extensiva.

Para Nela Abella, parte da gran potencia das brigadas vén dada porque poñen en valor o territorio. “Un valor de conciencia social”, di, “fan ver o territorio dende outra óptica”. Pon de novo sobre a mesa o exemplo de Froxán. “En Lousame hai unha ameaza dun proxecto mineiro, e que vemos? Que se se fai un proxecto con futuro para o terreo, o valor do proxecto mineiro descende”. “Se a xente ve que hai unha alternativa de uso”, continúa Nela, “ve os proxectos destrutivos como destrutivos de algo máis importante”. “Non se trata de arrincar eucaliptos”, conclúe, “senón de dar unha nova vida ao monte”.

Deseucaliptización, palabra do ano?

Mudar o modelo de xestión do monte non é doado. O paulatino envellecemento e despoboamento das áreas rurais dificulta aínda máis estes procesos. Así, a solidariedade interxeracional e o consenso entre comuneiras xogan un papel fundamental. Pon Joam un exemplo: “Nun souto de castiñeiro, aos sesenta anos ou así o que fas é cortar a metade para que a outra teña espazo para dar castañas, é difícil que quen o plante vaia ver ese beneficio”.

Non obstante, pouco a pouco, o modelo das brigadas esténdese. Este ano leváronse a cabo experiencias similares en distintos puntos do país: a asociación cultural Furatoxos organizou unha acción deseucaliptizadora no Hío, como tamén a comunidade de montes de Taboexa-As Neves, en Pontevedra. A comunidade de montes de Teis, no concello de Vigo, leva máis dunha década traballando para recuperar o bosque autóctono. Existen casos diferentes, como a comunidade de montes de Bexo, en Dodro. Sinala Joam que continúan plantando eucalipto, “pero aceptaron cunha asociación local da zona deseuzaliptizar a área dun castro.

O 12 de xaneiro do 2019 as brigadas volverán ao monte, desta vez no concello de Pazos de Borbén. O feito de que moitas persoas voluntarias repitan dá unha gran pista da súa percepción das brigadas. O 8 de decembro en Froxán, cando na sobremesa se viron animadas a falar, non dubidaron en expresar o seu agradecemento. A todas as une unha preocupación común polo medio. Para Sara, que colaboraba por terceira vez, as vagas de lumes, a paisaxe chea de eucaliptos e a desidia da Xunta convencérona para apuntarse. Diego, que participou nesta e noutras accións, salienta a oportunidade que ofrece a persoas do ámbito urbano de poñerse en contacto co monte. Isabel, entre café e café, lanzou ao aire unha idea: “E se propoñemos deseucaliptización como palabra do ano?”.