Vídeo musical: A arte esquecida

No ano 1998 a banda británica de rock alternativo Radiohead lanzaba á venda un DVD baixo o título 7 Television Commercials no cal se podían atopar sete vídeos musicais de cancións dos seus dous últimos discos. Chama a atención o título deste lanzamento, que podería ser visto como unha contradición coa súa propia existencia.

O feito de recompilar estas pezas, editalas e lanzalas á venda en formato físico pode entenderse como unha reivindicación dos vídeos musicais como obras de calidade, o suficientemente interesantes dende o punto de vista audiovisual como para seren gozadas por si mesmas e non soamente como un elemento que busca vender unha canción. Pero ao mesmo tempo o título defíneos coma se fosen simples spots publicitarios pensados para seren emitidos na televisión con fins promocionais.

Entre os sete vídeos musicais que conforman este DVD podemos atopar dous traballos do recoñecido director Jonathan Glazer. Tamén atopamos obras de certo carácter experimental e totalmente afastadas formalmente dos videoclips mainstream como pode ser o caso do vídeo que acompaña á canción No Surprises, dirixido por Grant Gee.

É probable que estas pezas foran realizadas como unha esixencia da compañía discográfica que editou os discos, como unha ferramenta de promoción das cancións que acompañaban, pero isto non supuxo que estes vídeos non puidesen verse como obras audiovisuais con valor artístico. Un spot busca ser soamente un medio para publicitar e acercar un produto ao público, non obstante, estes vídeos, no momento no que xeran o suficiente interese como para seren vistos como pezas independentes, pasan a ser algo máis que un anuncio para a televisión. De feito, na actualidade non é estraño ver como en boa parte dos locais de hostalería os vídeos musicais emítense nas pantallas de televisión co volume suprimido absolutamente. Isto, que pode ser unha anécdota, dá idea de que para moitas persoas os vídeos musicais poden chegar a ter interese mesmo sen asociarse á música para a que foron realizados.

O vídeo musical leva ocupando practicamente dende o seu nacemento este curioso espazo situado entre o spot publicitario e o vídeo-arte. En moitos casos, sendo considerado un xénero audiovisual menor polo seu carácter promocional, e ao mesmo tempo sendo referente na innovación e na experimentación propias do vídeo-arte ou do cinema máis vangardista.

Os creadores de vídeos musicais foron ata hai pouco tempo figuras completamente ignoradas. Aínda hoxe, cando a unha persoa se lle pregunta de quen é un videoclip a resposta será o nome da banda de música que interpreta a canción que soa nel; porén, se a pregunta é de quen é unha película a resposta adoita ser o nome do director ou da directora dela.

Isto é, dende logo, algo comprensible, xa que os videoclips son pezas realizadas para acompañar unha determinada obra musical, e por moi chamativos ou creativos que sexan sempre serán unha produción que depende dunha determinada canción, mentres que un filme está concibido para ser unha peza completamente autónoma e independente.

A pesar disto, dende os anos noventa en adiante comezaron a ser recoñecidos unha serie de nomes de determinados creadores especializados en vídeos musicais, os cales eran capaces de plasmar unha determinada pegada nas súas obras independentemente de que estas estivesen realizadas para distintas cancións e distintos músicos. Comezouse a empregar con certa frecuencia o termo “autor” para definir a estes realizadores.

O feito de que xunto a nomes coma os de Michel Gondry, Chris Cunningham ou Spike Jonze apareza cada vez con máis frecuencia a palabra autor debe ser visto de maneira positiva en tanto a que é unha mostra de que cada vez a figura do realizador de vídeos musicais é máis respectada. O feito de empregar especificamente a palabra autor tamén debe entenderse como o recoñecemento de que o vídeo musical pode ser un medio de expresión artística como outro calquera.

Con todo, este termo semella estar a ser empregado coma se se tratase dunha especie de selo de calidade que permita distinguir aqueles vídeos musicais realizados con maiores pretensións fronte a outros pensados dende un punto de vista máis tradicional e menos ambicioso. A idea da autoría no cinema vai ligada á denominación de “sinatura”, concedíaselle ao director dun filme o título de autor sempre e cando estes amosasen certas características comúns que os fixesen facilmente identificables.

A estas alturas é innegable que os vídeos realizados por Spike Jonze ou Michel Gondry son pezas moi ben dirixidas e que indubidablemente teñen a pretensión de existir como obras propias e non só como un complemento publicitario para unha canción, pero podemos atopar temas, técnicas e recursos que aparezan de maneira recorrente nas súas pezas e que permitan facer distinguibles as súas obras dos vídeos realizados por outros directores?

A cuestión da autoría, dende a súa orixe, sempre foi unha idea en constante reelaboración e no caso do vídeo musical semella un concepto difícil de aplicar tendo en conta que na gran maioría dos casos os directores non son os que toman a iniciativa para realizar as pezas senón que son contratados polos músicos ou as empresas discográficas para realizar os vídeos con fins promocionais. Así mesmo, o labor do director non deixa de consistir en adaptar visualmente unha canción composta por outro artista. Non obstante, a teoría dos autores desenvolta por críticos franceses como François Truffaut deixa moi claro que o director, ao ser capaz de controlar a posta en escena, ten a capacidade de poder deixar unha pegada persoal no filme.

Se o cine de autor xurdiu como unha resposta ao cine de xénero, no vídeo musical aconteceu algo semellante. Nos anos oitenta o vídeo musical xa tiña unha forma e unha linguaxe propias moi definidas e establecidas, foi a partir dos anos noventa cando algúns directores comezaron a fuxir destes formatos. Directores como Chris Cunningham mediante os seus vídeos distópicos nos cales explora distintas maneiras de sincronizar a anatomía coa música, Michel Gondry ao dar forma a imaxes oníricas e inxenuas e representar visualmente o ritmo, ou Vincent Moon ao rachar con todas as convencións dos vídeos musicais e filmar interpretacións en directo das cancións, con son en directo, facendo uso do plano secuencia e cunha estética lo-fi, son algúns exemplos de directores capaces de deixar un selo persoal ao longo de toda a súa obra, facendo posible polo tanto que poidamos afirmar que hai directores de vídeos musicais que poden ser nomeados como autores.