Argentina
Arxentina: a 45 anos do terror

Comunícase á poboación que, a partir da data de hoxe, o país está baixo o control operacional da xunta de Comandantes Xeráis das Forzas Armadas…. Con estas palabras comezaba o comunicado número un da Xunta Militar do país austral difundido por radio e televisión o 24 de marzo de 1976 baixo a sinatura de Jorge Rafael Videla. E foi así como comezou o ciclo máis terrorífico da historia da Arxentina: a súa última ditadura cívico-militar que se prolongaría ata 1983. Ano en que o réxime asasino chegou á súa fin e asumiú o poder un goberno constitucional con Raúl Alfonsín como o novo presidente electo da República.

Ditadura cívico-militar

A denominación cívico-militar da ditadura ven motivada polos sectores da esquerda arxentina que procuran situar, no debate sobre aqueles anos, o feito de que o golpe de Estado do 76 foi planificado e organizado por distintos ámbitos de poder que tiñan as Forzas Armadas como a cara visíbel. Desde sectores eclesiásticos e empresariais, ata os medios de comunicación que construíron as crónicas oficiais. Versións mediáticas que invisibilizaron durante case unha década as torturas, exterminio e desaparición forzosa de milleiros de persoas vítimas do Terrorismo de Estado.

Aquela coordinación dos distintos sectores do poder tiña un só obxectivo. Frear os procesos revolucionarios das forzas esquerdistas que tiñan como referencia, por unha banda, o recente triunfo da revolución cubana; e, por outra, á Unión Soviética como un dos dous bloques hexemónicos no mundo. Asimesmo, eliminar toda posibilidade de xurdimento do socialismo en América do Sur non era o único plan. As elites, ademáis, procuraban implementar o novo modelo económico que serviu tamén como experimento previo do que despois foron as receitas neoliberais de Thatcher ou Reagan.

As elites procuraban implementar un novo modelo económico que serviu como experimento previo do que foron as receitas neoliberais de Thatcher ou Reagan

Antes de 1976, e sobre todo tras o derrocamento de Juan Domingo Perón tras o o golpe de Estado do ano 1955, na Arxentina imperou a inestabilidade política. Unha inestabilidade froito dos oligopolios e das potencias internacionais que sustentaban gobernos constitucionais ou que financiaban golpes segundo os seus propios intereses. Aqueles foron anos en que se sucederon ditaduras con curtos e excepcionais períodos democráticos. Nese contexto, e tras o triunfo da Revolución en Cuba no ano 1959, foron cobrando máis forza as agrupacións marxistas, trotskistas ou peronistas que poñían enriba da mesa a posibilidade do soño socialista. En contrapartida —e a modo de resposta a eses procesos revolucionarios— durante a década dos 60’ e dos 70’ as elites suramericanas, orquestadas polos Estados Unidos, non tardaron en organizar plans de contrainsurxencia. A crecente onda revolucionaria estendíase por todo o continente e tamén pola Arxentina.

En 1974, a presidenta María Estela Martínez de Perón —máis coñecida como Isabelita— xunto co seu Ministro de Benestar Social, José López Rega, organizaron a denominada Triple A: Alianza Anticomunista Arxentina. Unha organización parapolicial que comezou a operar con métodos de tortura, de asasinato, e de desaparición forzosa de figuras destacadas da esquerda, entre as que se atoparon o escritor Rodolfo Walsh ou o historietista Héctor Oesterheld. O 24 de Marzo de 1976 os militares deron o Golpe ao goberno de Isabelita. Así comezou o inferno.

1976: matar a todos e a todas

Este 24 de Marzo de 2021 cúmprense 45 anos do golpe de Estado que deu lugar ao goberno de facto de Jorge Rafael Videla. Os militares —ou milicos—, nunha sorte de eufemismo, denominaron o seu propio golpe como Proceso de Reorganización Nacional, o cal era parte da Operación Cóndor. Un plan de coordinación dos gobernos suramericanos, deseñado e dirixido pola CIA, para exterminar a todas as persoas que foran guerrilleiras ou militantes de movementos revolucionarios como, no caso da Arxentina, os grupos Montoneros —de corte peronista—, ou o ERP, de tendencia marxista.

El falso reportaje que montó la dictadura argentina para lavar su imagen

Andrés Actis

2

Terrorismo de Estado

Montajes El falso reportaje que montó la dictadura argentina para lavar su imagen

Andrés Actis

2

La “Operación Para Ti” es la síntesis más clara y perversa de la complicidad que tuvieron muchos medios de comunicación argentinos con el terrorismo de Estado.

Porén, a ditadura tiña como obxectivo non soamente o exterminio de guerilleiros, senón tamén de persoas achegadas. Así, familiares ou amizades das guerrilleiras, que en moitos casos nin sequera eran militantes, tamén foron secuestradas, torturadas, asasinadas e desaparecidas. A planificación contrarrevolucionaria da Operación Cóndor posuía ese carácter totalizante para aniquilar toda posibilidade de xurdimento rebelde, e toda posibilidade de memoria colectiva. E, tamén, nese aniquilamento dos círculos sociais dos e das guerrilleiras, apropiáronse das crianzas das presas políticas. Aqueles bebés roubados foron dados en adopción a familias de círculos militares, eclesiásticos ou do alto empresariado. Tras a ditadura a Xustiza arxentina contemplou a apropiación de menores como parte do plan de exterminio da insurrección.

A planificación contrarrevolucionaria da Operación Cóndor posuía ese carácter totalizante para aniquilar toda posibilidade de xurdimento rebelde, e toda posibilidade de memoria colectiva

Todos eses bebés roubados, ao igual que as nais e os pais desaparecidos, son buscados desde o mesmo ano 1976 polas Abuelas de Plaza de Mayo ata o día de hoxe, e sen interrupción, na loita pola Verdade. Loita que elas mesmas materializaron ante todos e cada un dos gobernos constitucionais que se sucederon após a ditadura para esixir responsabilidades gubernamentais na procura de Xustiza e Reparación. Esas mulleres da Praza de Maio, que ocuparon o espazo público sendo ademáis iso, mulleres —e sobre todo nun momento da historia arxentina no que o último que se podía facer era organizarse e reunirse— fixeron das súas emblemáticas roldas na praza todo un símbolo da perseverancia e, por iso mesmo, se converteron nun símbolo para todas as persoas que loitan pola democracia en calquera rincón do mundo. A Praza de Maio é, agora, en América Latina un lugar referencial da loita polas liberdades universais. Pero, sobre todo, aquelas avoas e nais valentes fixeron delas mesmas un símbolo de loita para moitas desas outras mulleres que, máis de corenta anos despóis da ditadura, conseguiron legalizar o aborto no país austral a finais do 2020, ou que loitan contra a violencia machista e contra os femicidios. Abuelas y Madres de Plaza de Mayo estiveron sempre cos seus panos brancos, e moi presentes, na loita dos panos verdes, no movemento nin unha menos; e están en cada concentración feminista de Buenos Aires, e do resto do país, loitando por un mundo mellor; ao igual que están presentes en cada consigna de Xustiza contemporánea sen esquecer o recordo dos trinta mil compañeiros e compañeiras desaparecidas durante o terrorismo de Estado. A meirande parte das vítimas dese xenocidio, ademáis de militantes políticos, foron estudantes, traballadoras, traballadores, sindicalistas ou docentes.

Crear o monstro

Os artífices de aquel inferno instaurado no 76 —os altos cargos da cúpula militar— foron entrenados na Escola das Américas sita, por aquel entón, na Canle de Panamá e a día de hoxe en Fort Benning, nos Estados Unidos. Alí graduáronse milleiros de militares instruidos en métodos de tortura que, posteriormente, aplicarían en América Latina. Nos máis de sesenta milleiros de graduados destacan os nomes de militares coñecidos por crimes de lesa humanidade como o do xenocida arxentino Leopoldo Galtieri, o do represor boliviano Hugo Bánzer ou, o do tamén ditador, o panameño Manuel Antonio Noriega. En 1996 o Pentágono desclasificou os manuais de tortura impartidos na Escola das Américas. Entre os máis horrorosos métodos de desaparición forzosa que se aplicaron durante a ditadura arxentina atópanse os coñecidos como Vuelos de la muerte, que aínda latexan na memoria da esquerda, e que consistían en sedar a presas e presos políticos, subilos a un avión e lanzalos vivos ao Río de la Plata.

Aquela época de terror foi a máis cruenta de todas as que asolaron o país rioplatense dado que superou os límites de todo o coñecido ata o momento. Horacio Verbitsky, escritor, periodista e ex integrante da xunta directiva da división latinoamericana da ONG Human Rights Watch/Américas dixo durante unha entrevista na televisión: “Nunca antes na historia arxentina, o Estado, como maquinaria, fora posto ao servizo da violación sistemática de toda regra (…) buscando o cumplimento dun plan que a Xustiza calificou como criminal”.

Aquela época de terror foi a máis cruenta de todas as que asolaron o país rioplatense dado que superou os límites de todo o coñecido ata o momento

Durante os anos da represión os denominados grupos de tareas —estructuras parapoliciáis— conformados por corpos de seguridade do Estado e por militares, non soamente secuestraban, torturaban, asasinaban ou desaparecían persoas, tamén xestionaban os Centros de detención clandestinos. A día de hoxe o centro máis coñecido é o da Escola de Mecánica da Armada (ESMA), situada en Buenos Aires. Naquel inferno leváronse a cabo as prácticas máis terroríficas da represión. Milleiros de cidadáns secuestrados e secuestradas foron levados alí, onde a axenda interna contemplaba desde interrogatorios, con aplicación de tortura, ata vexacións de todo tipo incluida a violencia sexual. Durante o Mundial do 78, mentres a mil metros de distancia se disputaba a final do mundo no Estadio Monumental entre o equipo anfitrión —a selección arxentina— e os Países Baixos, os milicos aplicaban a picana aos e ás presas políticas. A ESMA foi o propio Auschwitz arxentino. O centro neurálxico da loucura, da inhumanidade e do sinsentido. E o 95% das presas ali recluídas foron lanzadas ao Río de la Plata.

No ano 2004 aquel centro foi reconvertido, durante o goberno de Néstor Kirchner, en Espazo para a Memoria e a Promoción e Defensa dos Dereitos Humanos. E a día de hoxe o 24 de Marzo é oficialmente o Día Nacional da Memoria pola Verdade e a Xustiza.

Ao redor de catrocentos mil arxentinas e arxentinos exiliáronse naqueles anos. Moitas a Madrid. Entre esas persoas hai figuras destacadas da Cultura como Héctor Alterio, Cecilia Roth, Ariel Roth, Mercedes Sosa ou Alejo Stivel. Pero tamén outros tantos milleiros de exiliados que non son coñecidos. Docentes, intelectuais, artistas, ou mesmo guerrilleiros e militantes que vivían na clandestinidade, e que lograron escapar do horror grazas á complicidade de compatriotas que arriscaron a súa propia vida. Moitas desas persoas exiliadas viven agora na Galiza desde hai case 40 anos e estiveron nas concentracións do Nunca Máis, están nas plataformas antidesafiuzamentos, ou acoden ás manifestacións do 8M.

Últimos anos da ditadura e gobernos constitucionais

Tras os exterminios da Operación Cóndor nos países de América do Sur, cos procesos revolucionarios en estado terminal, as ditaduras daqueles países comezaron a perder a súa razón de ser. No caso da Arxentina, ademáis, a débeda externa aumentou en seis anos un 449% pasando de oito mil millóns de dólares en 1976 a corenta e cinco mil millóns en 1982. O xigantesco incremento da débeda foi consecuencia directa da corrupción sistemática que deixou secuelas na economía do país rioplatense durante décadas. A débeda privada da ditadura —conformada polos principais grupos empresariais que ostentaban o poder— foi estatizada antes de dar paso ao primeiro goberno electo nas urnas de 1983. De xeito que foi o pobo quen tivo que pagar os pratos rotos dos xenocidas padecendo a inflación e a híper desvalorización da moeda, que foron as notas distintivas da economía posditatorial.

A última estocada para o goberno militar foi á absurda Guerra de Malvinas, iniciada polos mesmos golpistas, e á cal enviaron a rapaces arxentinos de entre 18 e 20 anos —obrigados e cunha instrucción militar ridícula— a morrer contra o exército profesional da raíña Elisabeth II. A derrota contra os británicos, comandados por Thatcher, acelerou a caída da ditadura.

Durante o primeiro goberno constitucional de Raúl Alfonsín, elixido nas urnas, tivo lugar a Comisión Nacional sobre a Desaparición de Persoas (CONADEP), sendo o escritor Ernesto Sábato o presidente da organización. O obxectivo da comisión era o de investigar as violacións sistemáticas de dereitos humanos durante a década dos setenta e principios dos oitenta. E investigar, tamén, a existencia dos lugares nos que os represores levaban a cabo as súas accións. Centos de centros de detención clandestina foron descubertos en todo o país, tras as testemuñas de milleiros de ex presas políticas.

Na Arxentina a débeda externa aumentou en seis anos un 449% pasando de oito mil millóns de dólares en 1976 a corenta e cinco mil millóns en 1982

Asimesmo, durante eses primeiros anos de alfonsinismo, tiveron lugar os coñecidos como Juicios a las Juntas Militares. Procesos en que foron condenados a reclusión perpetua Jorge Rafael Videla e Emilio Massera, outro dos integrantes da cúpula militar. Soamente os altos cargos do golpe de 1976 foron xulgados. A ridícula cifra de soamente cinco represores.

Por outra banda, a pesar de ter pasado ás urnas e malia os xuizos aos militares, os oligopolios que financiaran o plan sistemático de exterminio permanecían intactos e no poder. Tamén os medios de comunicación cómplices daquel inferno, que xamais viron comprometido o seu status. O único cambio positivo foi o feito de que, nas rúas, Arxentina comezaba a respirar novos aires e que os anos do terror finalizaran deixando atrás o silencio propio das tiranías. Ese silencio instaurado polos represores a base de persecución e morte. Bicarse na rúa ou celebrar reunións deixaron de ser cuestións subversivas. Na radio e na televisión comezaron a ter lugar debates sobre o inferno acontecido anos atrás con inevitábeis tintes postraumáticos. Neses anos, en concreto en 1985, Fito Paez lanzóu o seu disco Giros, obra na que que se atopaba a que é considerada ata día de hoxe como a última gran canción lationamericana “Yo vengo a ofrecer mi corazón”. Un himno que simboliza unha época na que Arxentina necesitaba recuperar a dignidade sen perder a memoria.

Arxentina comezaba a respirar novos aires e que os anos do terror finalizaban deixando atrás o silencio propio das tiranías

1983 foi o final da represión. Non obstante, aínda que no social as cousas melloraban, no eido da política os acontecementos deron un xiro inesperado para os sectores da esquerda. Presionado polos militares, o mesmo Alfonsín decretou a lei de Obediencia debida e de Punto final e, así, detivéronse os xuizos aos altos cargos do xenocidio. Para máis inri, no ano 1990 o neoliberal Carlos Menem, entón presidente da República, nun exercicio de inxustiza inigualábel, indultou os únicos cinco militares que foron xulgados. Houbo que agardar ata 2003, ao goberno de Néstor Kirchner, para ver iniciados os procedementos de nulidade dos indultos. Finalmente, os asasinos que estaban en liberdade tiveron que cumplir as súas condenas cando foron confirmadas ditas nulidades no 2010, xa baixo a presidencia de Cristina Fernández.

Abuelas y Madres de Plaza de Mayo seguen a buscar ós seus fillos e fillas, ás súas netas e netos.