AGANTRO
De movementos de rebeldía e fronteiras

A liberdade de movemento dos privilexiados fronte a inmobilidade das 'outras' é unha peza decisiva na xénese e a reprodución da desigualdade no mundo.

Asociación Galega de Antropoloxía Social e Cultural (Agantro)

30 sep 2020 10:34

“Emigrer constitue objectivement (c’est-à-dire, à l’insu de tous les partenaires et indépendemment de leur volonté) un acte, à n’en pas douter, politique”

- Abdelmalek Sayad-

As fronteiras son ese animal mitolóxico que se manifesta na ruptura dos lugares e as humanidades que conteñen. A sustancia elemental para a edificación de diferenzas, a fronteira  institúe propios e alleos, cidadáns suxeitos de dereito e estranxeiros (estraños)  excluídos deles.

A fronteira é un feito multifacético, de personalidade vaga, cambiante, contraditoria. Nela superpóñense e recréanse moitas fronteiras, ideolóxicas, xeográficas, históricas, políticas, económicas, culturais, raciais, que case nunca ditan pero que se precisan mutuamente. A fronteira é o sitio imaxinado que adquire materialidade ou se evapora segundo o momento e as circunstancias. É un artificio humano que abrangue significados distintos e xeralmente opostos para quen as habita dun ou doutro lado.

A fronteira cría novas identidades, mantén vivas ou transforma as vellas, ou condénaas a morte, ás veces en sentido figurado, outras en sentido literal.  Privativa duns para salvagarda doutros, a fronteira ocupa moito máis do que o mero espazo polo que se estenden os muros e se esparexen os aramados. Desde os discursos pronunciados nos parlamentos ás conversacións nas colas do INEM, a fronteira está en todas partes; mesmo sen invocala explicitamente, a fronteira ocúpanos por completo, percorre a nosa subxectividade e dálle forma.

A fronteira cría novas identidades, mantén vivas ou transforma as vellas, ou condénaas a morte, ás veces en sentido figurado, outras en sentido literal.

A fronteira tal e como a coñecemos, do mesmo xeito que o estado-nacional ao que rodea, é un invento recente. Produto da historia convulsa que a foi esculpindo, as funcións que leva a cabo hoxe en día a fronteira son unha resposta a esa historia. Unha revista rápida ao pasado descóbrenos unha pauta subxacente á propagación capitalista: a expansión das fronteiras e o consecuente dislocamento dos seres humanos polo mundo. Desde o valado dos commons ingleses no s.  XVI á fixación dos límites territoriais dos estados modernos de Europa coa Paz de Westfalia, e desde 1492 en diante co caprichoso trazado dos termos imperiais occidentais en América, Asia e África, que logo derivarían na fronteiras nacionais dos estados postcoloniais; cada vez que a historia asiste a un momento de acumulación de capital, as fronteiras multiplícanse, amplifícanse e intensifícanse.

A fronteira é o instrumento chave da reprodución do sistema capitalista. A través da fronteira xestiónase e organízase a forza de traballo a escala global e tamén dentro dos territorios nacionais. A fronteira é o cribo dos estados, nela sepáranse e escóllense de entre os continxentes poboacionais desprazados polos Programas de Axuste Estrutural, a aquelas persoas catalogadas como man de obra 'axeitada' para a realización de certas tarefas. É o mecanismo por medio do que se orquestra o transvasamento de traballadores baratos desde as zonas empobrecidas (pola forza) da Terra, cara aos centros neurálxicos da globalización.

As fronteira non xorden por azar, alguén as colocou onde están para baixar sempre os rendementos do traballo e incrementar os do capital. Ao ritmo que marcan as necesidades dos mercados, atraen ou expulsan man de obra para ser empregada nos traballos sucios que ninguén quere en tempo de bonanza, crea lóxicas de competencia entre pobres que son incapaces de recoñecerse como iguais polo artificio da raza, mentres reduce os costes do despedimento de todas, do prezo por hora de todas. E cando considera que aínda non abonda a fronteira dislócase e leva a empresa lonxe en busca doutras pobres ás que fragmentar. “Divide e vencerás”. A fronteira institúe subclases no proletariado, converte ás explotadas deste lado da raia en explotadores das explotadas do outro lado, e se as cousas se poñen moi feas sempre aparece un Abascal, unha LePen, un Salvini, un Trump, para expiar os pecados dos amos nos corpos migrantes que, nunha nova versión do último contra o penúltimo, encarnan o inimigo interno, os novos xudeus.

As fronteira non xorden por azar, alguén as colocou onde están para baixar sempre os rendementos do traballo e incrementar os do capital.

O procedemento de clivaxe que se opera nas fronteiras é artellado ao redor da invención de identidades ás que se adxudican calidades definidas como desexables ou indesexables nos imaxinarios colectivos das sociedades receptoras dos fluxos migratorios. Co instrumento da fronteira, as nacións aplican normas de segregación interna que, insostibles desde o paradigma ético dos Dereitos Humanos debido ao seu carácter radicalmente sexista e racista, son inseridos na nosa cotidianidade por medio da política migratoria.

A fronteira instaura así apartheids sutís, ao clasificar o conxunto dos habitantes dos estados en función de atributos de xénero, raza (chamada agora de `diferenzas culturais´ ou de nacionalidade) e clase. Dita catalogación, implementada desde o sistema lexislativo-administrativo mediante a concesión de status de dereito diverxentes, permite lexitimar a desigualdade social e situar aos ‘autóctonos’ en posición de vantaxe aparente con respecto ás ‘alóctonas’.

A carta de cidadanía, o pasaporte, os permisos de residencia e de traballo e outros dispositivos fronteirizos dan soporte físico ao 'nós' contra o 'elas'. É a través deles que se facilita a instalación regular de uns mentres se obstaculiza a de outras. Nunha proposición tramposa o réxime tautolóxico da fronteira produce persoas ilegais. As leis de inmigración do Estado Español son neste sentido unha versión edulcorada das Leis de Indias, unha reformulación tácita das liñas abismais de De Sousa Santos que volven dividir a humanidade en seres e non-seres. Os dereitos políticos e civís e as liberdades dos cidadáns son edificados sobre a extirpación dos mesmos ás non-cidadás.

A carta de cidadanía, o pasaporte, os permisos de residencia e de traballo e outros dispositivos fronteirizos dan soporte físico ao 'nós' contra o 'elas'. É a través deles que se facilita a instalación regular de uns mentres se obstaculiza a de outras.

É na denegación da cidadanía que se fabrica a condición de subhumanidade das outras migrantes, pero nela ábrese tamén a porta á subhumanización de todas. Se manter a certo número de mulleres en situación de irregularidade resulta un negocio rendible para os mercados e os estados, que o é; a 'ilegalidade' é antes de nada unha estratexia eficiente de disciplinamento da vida e antes ou despois acaba por comprometernos a todas.

Afortunadamente, por esa inclinación fatal das masas á rebelión, por esa fixación obsesiva que senten pola supervivencia, a fronteira escapa ao control absoluto de ninguén. A pesar das forzas hexemónicas que se cinguen sobre ela, a fronteira é incorporada, executada e sublevada polas persoas inesperadas que tódolos días a atravesan en cada dirección, en calquera sentido. Así, as canles habilitadas para o paso duns poucos individuos desexados son ocupados, reivindicados por unha maioría á que nunca se pregunta polos seus desexos.

O mundo non constitúe un espazo aberto. Fracturado por demarcacións que confinan, adscriben e fixan ás xentes en posicións e lugares concretos, só unha minoría excepcional semella ostentar o dereito ao libre tránsito. Para eles as liñas que coartan os desprazamentos de case todas non limitan, non prohiben, non exclúen; emerxen en consecuencia dúas categorías antitéticas de persoas segundo as súas posibilidades de mobilidade.

Turistas e migrantes son as figuras icónicas desta orde transnacional das cousas que se estrutura e estende a ambos os dous lados das fronteiras que abren e pechan o camiño segundo de quen se trate. Os primeiros, cidadáns claros do Norte, incorporan o privilexio do movemento; as segundas, unha colectividade grande e diversa do Sur coloreada en múltiples tonalidades, sen moito máis en común que a súa subalternadidade revelada nas restricións que vixían os seus pasos.

A liberdade de movemento dos privilexiados fronte a inmobilidade das 'outras' é unha peza decisiva na xénese e a reprodución da desigualdade no mundo. Pero coas fronteiras acaba por pasar o que coas palabras, as mulleres e os homes dispútanas, altéranas e úsanas de acordo aos seus propios criterios, os cales adoitan diferir dos fins conforme aos que foran definidas. A resignificación que as migrantes fan dos mecanismos de fronteira imaxinados e deseñados no centro para circunscribir a periferia e aos seres que a habitan, é un xesto conmovedor de defensa da humanidade de todas. Ao utilizar as vías para elas proscritas, as migrantes transgreden os límites impostos polo capitalismo neoliberal/neocolonial ao seu desenvolvemento vital ao tempo que descobren a natureza cínica da fronteira.

Turistas e migrantes son as figuras icónicas desta orde transnacional das cousas que se estrutura e estende a ambos os dous lados das fronteiras que abren e pechan o camiño segundo de quen se trate.

Saltar os valados, franquear os arcos da aduana sen permiso, sen pedilo sequera, pon en cuestión a lexitimidade do sistema socioeconómico global e a quen se agocha nas sombras que proxectan os muros de carga que o sosteñen. Porque o movemento autónomo é un dereito inalienable do ser humano, cruzar a fronteira, rebasala, esquecela, desobedecela, é un desafío directo aos réximes de dominación que se estruturan e operan a través dela.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro A fantástica integración e a deconstruente sociedade do porvire
Convén razoar que o declive demográfico galego pode mudar grazas ás persoas migrantes que son as que, nos últimos tempos, xa teñen alterado os números de natalidade. Iso para nós é un milagre.
AGANTRO
AGANTRO Antropologia, vida e terra: apontamentos acerca de uma agenda de pesquisa.
Acredito que antropologia: vida e terra, possa ser uma forma de enunciação de pautas que se estão impondo às pesquisas antropológicas em diferentes contextos contemporâneos, já seja na América Latina ou na Europa.
AGANTRO
Entrevista Astrid Ulloa: “O extractivismo en América Latina exacerbouse creando novas violencias cara as mulleres”
A profesora da Universidad Nacional de Colombia fala sobre extractivismo, a importancia das mulleres indíxenas na loita polo medio ambiente e Colombia e o concepto de xustiza ambiental relacional.
Economía
En primera persona Instrucciones por si encuentras muerta a tu suegra
Todo el que está en el mundillo sabe que el sector funerario vive casi un duopolio de facto y lo máximo que se está dispuesto a hacer es poner una multa de vez en cuando. Cuando alguien llama a una, ni se imagina al entramado que está llamando.
Educación pública
Iglesia Semana Santa: negocios, procesiones en colegios, inmatriculaciones y fervor
Más allá de la expresión cultural, la Semana Santa tiene una esfera económica que genera millones de euros y otra social que le sirve a la Iglesia Católica para legitimar sus privilegios dentro del Estado español.
Genocidio
Ayman Qwaider “A la gente se le pide una cantidad excesiva de dinero para poder salir de este campo de exterminio de Gaza”
Profesor especializado en educación en emergencia y educación inclusiva, Ayman Qwaider vive en Australia. Desde allí, intenta ayudar a su familia a salir de Gaza, mientras denuncia la ocupación israelí y la complicidad de la comunidad internacional.
Industria
Transición industrial Mecaner, un cierre injusto o cuatro alternativas con mirada ecosocial para mantener la fábrica de Urduliz
ESK y LAB han presentado el ‘Plan de Transición Ecosocial’ que ha elaborado la cooperativa Garúa como una herramienta para la búsqueda de soluciones al ERE propuesto por la multinacional Stellantis.
Venga, circula
Venga, circula Un paso, luego otro
Llega un día en el que vemos con claridad algo que solíamos observar en los demás pero que nunca —prometíamos— nos sucedería a nosotros.
Sexualidad
Consultorio de sexualidad ¿Qué tengo si me diagnostican Síndrome de Ovario Poliquístico?
Afecta a entre un 7 y un 13% de las mujeres en edad reproductiva, y el 70% están sin diagnosticar. Pero, ¿qué es el SOP y como podemos apaciguar sus síntomas?
Palestina
Palestina Viaje al fondo del horror
El fotoperiodista Javier Bauluz cubrió la primera Intifada, la primera gran rebelión del pueblo palestino desde la creación del estado israelí.
Ocupación israelí
Opinión Las palestinas también existen
La morbilidad femenina, el conjunto de enfermedades, factores de riesgo y motivos de consulta recurrentes en las mujeres que merecen una atención específica, tiene múltiples ejes de discriminación: no es lo mismo en Suecia que en Palestina.

Últimas

Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Maternidad
Maternidades Reaprender la espera
El tiempo de gestación es largo y va a un ritmo distinto al que acostumbras: el ritmo natural al que desarrolla una playa, un monte, un océano. Y no estamos ya habituados a darle la mano a la pausa.
Momus Operandi
Momus operandi Todo es una narración
Nos dicen que las mentiras son la única realidad. Que aprendamos a mentirnos, que nos engañemos, que no nos importa la salud, ni los derechos laborales, ni las violencias estructurales.
Accidentes laborales
Accidentes laborales Detenidos tres empresarios en Galicia tras la muerte de un migrante que trabajaba sin equipo de protección
El joven de 28 años, que estaba empleado con un contrato irregular, falleció el 26 de febrero tras precipitarse desde una carretilla elevadora sin la protección necesaria para esa labor.
Derecho a la vivienda
Derecho a la vivienda La PAH València clama por el derecho a una vivienda digna: “¿Duermen tranquilos?”
Centenares de personas protestan frente al palacio de la Generalitat para exigir que se haga efectivo el derecho a la vivienda ante la insoportable alza de los precios.
Sidecar
Sidecar Crisis intratable en la República Democrática del Congo
Una y otra vez los actores externos han fracasado a la hora de contener la escalada de violencia en la República Democrática del Congo.
Deportes
Rugby femenino +35 Las Milnoh Granada, un club de rugby femenino +35 creado y gestionado por mujeres
32 mujeres nacidas en mil novecientos y pico, federadas en un equipo que les ha dado un espacio propio, sentido de pertenencia, una tribu donde “yo soy porque somos”

Recomendadas

Argentina
Argentina Myriam Bregman: “El de Milei es un típico gobierno neoliberal con recetas ortodoxas clásicas”
Quien fuera candidata de la izquierda a la presidencia en las elecciones en las que Milei salió victorioso, evalúa las consecuencias del gobierno de La Libertad Avanza y las respuestas que están dando los distintos actores políticos.
Ríos
Radiografía fluvial de España La tierra que no amaba sus ríos
Los ríos ibéricos agonizan. Casi la mitad de las masas de agua está en mal estado. Presas, sobreexplotación, contaminación y crisis climática son sus principales amenazas, con la agroindustria como mayor agresora.
Memoria histórica
Marc Solanes “Mi bisabuela luchó en el frente y fue considerada una mala madre, pero lo hizo por sus hijas”
En ‘Las niñas de Elna’ (Pollen, 2024) el periodista reconstruye la historia de las mujeres de su familia resolviendo enigmas para resignificar la imagen de la mujer en la historia.
Euskal Herria
Korrika Correr a favor del euskera cruzando fronteras
La Korrika es el mayor evento de Euskal Herria. En la última edición de esta carrera de más de 2.500 kilómetros ha participado un tercio de la población vasca.