Racismo
Cara a unha pedagoxía antirracista

O pasado venres 15 de setembro saía á luz un spot na páxina da UAMI Compostela, a campaña titulábase “Compostela contra o racismo" e era un vídeo de algo máis dun minuto de duración. Tempo suficiente para amosar o que non se debe facer nas campañas que se din chamar antirracistas. Inmediatamente despois da publicación deste vídeo, corrían os comentarios de compas que viven na cidade de Santiago de Compostela indignadas porque tamén ían publicando cartaces coas persoas que aparecían no vídeo. Tres horas antes de que empezara a escribir este artigo, seguían subindo na páxina da UAMI anacos do vídeo da campaña, a pesar do malestar e a polémica xerada días antes.

Unha vez máis, igual que noutras campañas “antirracistas” fallidas, como no caso da Equality Stamps de Correos, as boas intencións non bastan, porque poden ser contraditorias en si mesmas e xerar todo o contrario ao que queren criticar ou combater. Pero por que? Imos por partes.

Primeiro, a receita perfecta para xerar prexuízos é poñer unha etiqueta ao lado dunha imaxe. Isto como funciona? Pois adoitamos vencellar un conxunto de características a un todo. Estas construcións sociais  lévannos a facer afirmacións xerais que poden ser  positivas, negativas ou neutras sobre un grupo de persoas, pero son xeneralizacións ao final. O que dificulta cambiar un prexuízo é que o contexto constantemente o reforza e perpetúa. Volvendo á campaña, se poño unha persoa nova racializada chea de tatuaxes, piercings e cunha pose sospeitosa ao lado dunha etiqueta onde se le a palabra MENA (acrónimo que fai referencia aos menores migrantes non acompañados), engado un país de orixe e unha idade, o que acontece é que automaticamente penso que un/ha “MENA” loce así. Se  lle sumo unha pregunta  como “confiaríaslles o coidado do teu fillo/a?", a cousa empeora porque seguramente hai xente que diga que non. Penso que xa bastante se loita por deixar de criminalizar os menores non  acompañados como para que de súpeto teñamos este tipo de campañas que perpetúan ese imaxinario, esquecendo que a migración destes é moi diversa. Non se pode xogar así por así coas súas imaxes porque estamos falando, ao final, de menores de idade que merecen o mesmo coidado ca os nacidos aquí. Ou acaso non aprendemos nada do infame cartaz que foi posto por un máis infame partido de ultra dereita hai tempo atrás?

Segundo, este tipo de uso, ao que chamaría eu instrumentalización de corpos racializados a partir dos seus fenotipos (cor de ollos, cor de pel, tipo de cabelo, etc.), ten que se facer con moito coidado, polo tema básico das representacións. Imaxinemos que un peque atopa este cartaz na rúa e ve que a persoa coa etiqueta “sudaca” ten a súa cor de pel, automaticamente supón que esta persoa representa a súa corporalidade. Da banda contraria, un peque de pel branca atopa o cartaz coa imaxe dun home ao lado da etiqueta “moro” e o pai do seu compi de clase ten esa cor de pel, polo tanto asume que é un moro.  Reducindo así grupos heteroxéneos de persoas ás súas características corporais máis visibles, a un país de orixe ou a unha relixión. Ignorando así o contexto histórico no que xorden e por que na actualidade non ten ningún senso. Para saber como afectan estos temas na toma da conciencia racial nos máis peques sería bo facer algunhas lecturas  da teoría da identidade social de Tajfel e Turner (1979) entre moitas outras.

A primeira vez que escoitei a palabra sudaca non sabía a que se refería nin a carga despectiva que conlevaba, despois entendín que é unha maneira sinxela e simplista de agrupar un conxunto tan diverso como somos as persoas que vimos ou lucimos, no seu imaxinario, como propias de Abya  Yala. Para a RAE, sería máis ben un adxectivo despectivo para falaren de alguén hispanoamericano (persoa orixinaria dalgún dos países de América que foron colonizados por España e falante da súa mesma lingua), ainda que se xerneraliza a persoas doutros países como Brasil. Unha vez máis, hai que revisar a historia desta palabra para entender que está relacionada coa historia das migracións de persoas que veñen de América. Alguns dos filtros para ser ou non sudaca na actualidade parten entón dos rasgos fenotípicos e o acento, esquecendo que en cada un dos nosos países temos moitísima diversidade. Aínda que houbese xente que se sentise cómoda ou non lle afectase que lle chamen así, haberá xente a quen non lle guste e non se sinta cómoda, polo que penso que o risco está na normalización.

Pola outra banda, a palabra “negra**” tamén está fóra de todo contexto. Esta palabra ten unha fortísima carga negativa porque é equivalente á palabra con n**** no ámbito de Estados Unidos, termo co que se referían de xeito despectivo aos escravos negros no século XIX neses territorios. Polo tanto, se vemos esta palabra tan ofensiva empapelando media cidade ou rulando polas redes sen saber o contexto histórico en que xorden, pensaremos que non é tan ofensiva, ignorando así as loitas de persoas do movemento antirracista pola súa eliminación.  Ao final as palabras si importan porque nelas xorden os imaxinarios sociais, as ideas, as relacións entre nós e danlle forma a todo o que nos rodea.

Outra cuestión importante é preguntarnos, en que poñemos o foco nas campañas antirracistas. Porque nesta seméllase que non se confronta as persoas violentas e racistas, ao contrario, ponse todo o foco nos corpos racializados, nos seus fenotipos, nomes, orixes e profesións das persoas “protagonistas” que amais parecen, polas súas expresións, estar nun estado de pasividade total, como vítimas.

O racismo non se pode combater dun xeito tan simple, porque o problema é estrutural e está  arraigado nestas sociedades, reforzado pola linguaxe, os medios de comunicación, etc. Como un simple exemplo, vou comentar un episodio da miña vida, que aconteceu hai uns 5 anos na cidade da Coruña. Camiñaba pola rúa cando un home se achegou para preguntar por un enderzo. Comezou así unha conversa que, dentro da miña inxenuidade, asumía como casual ata que despois de lle explicar onde pensaba que queda a rúa este home me fai a sempre pregunta incómoda: “Pero ti de onde es?”. Eu respóndolle que de Bolivia e despois continúa preguntando sobre onde traballo ou que fago.  Coméntolle que son psicóloga pero que estudo por agora un mestrado nesta cidade, ao que el ri e responde: “Psicóloga? Pero se tes cara de esteticista”. Daquela eu non sabía que era unha esteticista, porque no meu país esa palabra non se usa, e despois descubro que é aquela persoa que traballa nos salóns de beleza. Así asumín que, para o imaxinario de moitas persoas, alguén coa miña aparencia e orixe debe ser posta nestes espazos, e nunca será vista como unha profesional da saúde mental. Por iso, se nunha campaña aparece unha muller racializada ao lado dunha etiqueta que di “perruqueira”, non o fai mellor que este home. Por iso a pedagoxía antirracista ten que ser crítica e radical, ten que ir directo a cuestionar a persoa agresora e incomodarlle.

Finalmente, unha campaña, que instrumentaliza e descoñece o marco históricos das palabras que usa, perpetúa estereotipos e menospreza a quen pretende defender. Para evitar isto sería bo ler teoría crítica da raza (de Kimberlé Crenshaw, W.E.B. Du Bois, Fannie Lou Hamer e Pauli Murra). É dicir, ser conscientes dos privilexios da branquitude e das opresións que sofren otras persoas por parámetros étnico-raciais, entender por que o racismo é estrutural e o abarca todo, a existencia da interseccionalide e como os procesos históricos sociais son causantes destes. Se non  temos coñecimentos destos temas, non pasa nada, pero fórmate antes ou polo menos consulta as persoas que loitan todo o tempo contra o racismo. O ideal sería dialogar coas persoas racializadas que son parte de colectivos ou entidades antirracistas e decoloniais no contexto galego. Por exemplo, na Oficina de Información e Denuncias (OID) de SOS Racismo Galicia, traballamos pola eliminación destas etiquetas, prexuízos e estereotipos que son a base de conductas máis violentas, a discriminación e o racismo (revisar a pirámide do odio de a Anti-Defamation League ). Desafortunadamente, estas palabras úsanse habitualmente, nos coles, nos supermercados, nos traballos, etc. Dende as formacións que facemos as confrontamos e nos sorprede a normalidade coa que as persoas afirman que aquí hai racismo. Polo tanto, o  desafío é crear ferramentas de prevención para combater o problema, pero para iso hai que estar disposto/a a recibir pedagoxía antirracista e a desenvolver a conciencia de raza, se non seguiremos cometendo erros, reforzando estereotipos e prexuízos. Por que non basta con dicir que “as persoas somos só persoas”, frase que me lembra a outra: “Eu non vexo cores, eu vexo persoas”. Xa que logo, non preciso saber se son ou non son persoa, eu, como persoa racializada, preciso ser tratada como calquera outra sen que se me poñan ningunha etiqueta.