Pueblos originarios
Juven e Ita: orgullo e dignidade maias para a defensa das identidades minorizadas

O poder económico e a invasión cultural levan séculos atacando á dignidade dos pobos maias orixinarios de Guatemala. Porén, existen persoas que defenden a súa cultura que debesen ser exemplo para a defensa e recuperación da identidade galega. Juventina López e Manuela Xocol son algunhas delas.

Juventina en El Manchón
Juventina López nunha actividade en El Manchón. Imaxe: Agareso- Pablo Santiago

Juven leva un Galaxy H na súa pasj. Non deixa de recibir whatsapps e chamadas, coma o típico executivo branco dunha multinacional. Mais nada máis lonxe. Juventina López é guía espiritual, mediadora de conflitos e activista. É orixinaria de Cajolá, mais o seu pobo foi desterrado e, tras xeracións de loita, estableceuse en Nueva Cajolá (Champerico). Alí traballa arreo para mellorar as condicións de vida na comunidade e a loitar pola dignidade do pobo mam.

Retrato Juventina López
Juventina López nunha actividade na comunidade de El Manchón. Imaxe: Agareso- Pablo Santiago

A etnia mam é unha das 24 existentes en Guatemala, cada unha delas cun idioma, traxe e cultura propias: Achi, Akateco, Awakateco, Chalchiteco, Ch’orti, Chuj, Garifuna, Itza, Ixil, Jacalteco, Kaqchikel, K’iche, Mam, Mopan, Poqomam, Poqomchi‘, Q’anjob’al, Q’eqchi’, Sakapulteco, Sipakapense, Tektiteko, Tz’utujil, Uspanteko e Xinka. A poboación de todas elas supón case a metade da poboación de Guatemala, mais o 90% dos medios de comunicación son en español e non hai espazo para a expresión dos pobos orixinarios.

Polo dereito á comunicación loita Manuela Xocol, á que chamaremos Ita por desexo da súa avoa, quen lle puxo ese nome para lembrarlle que é única. Ita defínese como “unha muller do pobo maia k’iche, comunicadora comunitaria e feminista”. É unha das 500 mulleres que integran Asomujerdi, asociación que promove a radio comunitaria La Voz de Racantacaj, desde onde, en k’iche, forma a mulleres xornalistas para que difundan a cultura do seu pobo e demanden os dereitos que lles arrebataron.

Minorización das culturas propias

Ita e Juven trouxeron as súas historias e as súas loitas a Galiza da man da Coordinadora Galega de ONGDs. Paseando por Compostela non deixan de preguntar polas rúas, os costumes de Galiza e o galego. “Vemos que nas cidades se fala pouco galego. En Guatemala pasa o mesmo: a xente adáptase ao momento social e comezan falar en español. Ás veces porque lles dá vergoña, polas humillacións de non expresarse coma eles. A presión social fai que cambies de idioma e incluso de forma de ser”, di Juventina. Segundo o IGE, nas cidades só un 13% das persoas falan sempre galego. Ita Xocol tamén atopa semellanzas coa situación en Guatemala e relaciónao coa perda da memoria dos territorios que están a ser ‘invadidos’ culturalmente, neste caso pola mesma lingua.

“Como é posible arruinar o xeito de vivir dos nosos avós e avoas? Nós non o imos perder porque é noso e non nos tivemos que apropiar de elementos doutras culturas.

“Cómpre falar da cultura dos nosos antepasados, coñecer o pasado para que os nosos fillos non repitan os mesmos erros e sintan orgullo do noso. A perda do idioma e dos traxes rexionais en Galiza tamén é responsabilidade dos pais que non ensinan galego aos fillos.” Malia conversar sobre o autoodio que compartimos galegos e maias, Ita mantén a esperanza: “como é posible arruinar o xeito de vivir dos nosos avós e avoas? A pesar da invasión estranxeira, nós non o imos perder porque é noso e non nos tivemos que apropiar de elementos doutras culturas”. 

Juven e Ita
Juventina López e Ita Xocol en Vilagarcía na súa visita a Galiza. Emerson Díaz

Juventina López cóntanos que a conquista española no século XVI, rematou por desterrar do seu territorio ao pobo mam séculos despois. “Tras a independencia, en 1888, unha zona nosa foi invadida e o Estado deulle a terra aos milicianos, que eran parte do exército. Os nosos avós comezaron a esixir as terras e o goberno deunos só unha extensión de 5 caballerías”. Os avós —como se refire aos seus antepasados— foron recibir as terras mais nunca puideron vivir nelas. “Uns anos despois chegou a bananera —empresa norteamericana vinculada á United Fruit Company— e o presidente deu esa finca a 79 familias que non tiñan nada que ver coa poboación orixinaria. Na práctica a finca quedou en control dun finquero familiar do presidente”. Insiste Juventina en lembrar o seu avó Eulalio Rafael Chum, quen creou en 1945 un equipo para tentar recuperar as terras: “Moitas persoas foron perseguidas e asasinadas pero non se conseguiu nada”. Coa chegada ao poder de Arbenz en 1950, promóvese unha reforma agraria que recupera as terras. O goberno gringo, vendo ameazados os intereses das súas empresas, apoia aos militares fascistas de Guatemala. Uns anos despois comezaría o conflito armado. “A nosa xente vivía na finca cortando café; daquela os empresarios xeraban moito beneficio a cargo da poboación e en 1988 fartámonos, fomos ás autoridades, a Quetzaltenango, e ao final dixeron ‘si, esa propiedade é vosa’”. Cando quixeron recuperar a súa terra cos documentos de propiedade, o finquero ameazounos e a situación estancouse. En 1992, centos de persoas percorreron quilómetros até a capital para reclamar a terra que lles pertencía. A resposta do goberno chegou en forma de represión. “Moita xente foi desaloxada e houbo uns 20 mortos. Ao final, só conseguimos unha fracción da terra”. Nesa terra está hoxe a comunidade de Nueva Cajolá, onde viven Juven e a súa familia.

En 1992, centos de persoas percorreron quilómetros até a capital para reclamar a terra que lles pertencía. A resposta do goberno chegou en forma de represión: “Moita xente foi desaloxada e houbo uns 20 mortos”

A do pobo mam é só un exemplo de represión aos pobos maias orixinarios. Ita matiza que non houbo unha reparación tras a guerra que afectou ao país entre 1960 e 1996. “Tras o conflito armado violáronse os dereitos de moitas das nosas irmás. Despois, nos acordos de paz, non houbo participación dos pobos orixinarios que estaban sendo escravizados e puxéronnos o nome de ‘indíxenas’. Estamos en contra desa palabra”.

Nos acordos de paz, non houbo participación dos pobos orixinarios que estaban sendo escravizados e puxéronnos o nome de ‘indíxenas’. Estamos en contra desa palabra”

Desde a radio que lidera, La Voz de Racantacaj, tratan temas que afectan á comunidade que non teñen espazo en radios comerciais. “Falamos de problemáticas sociais e formamos a nenas para que sexan xornalistas e ás veces entrevistan a autoridades. Así aprenden desde a infancia por que estamos a loitar como pobo”.

Ita radio comunitaria
Ita Xocol nunha cerimonia maia na radio comunitaria que lidera en Nahualá. Imaxe: Agareso-Xes Chapela.

A represión continúa

Para Ita Xocol, os acordos de paz perpetuaron a ocultación dos pobos orixinarios por parte do poder político e económico: “Decidiron por nós e deron frecuencias de emisión aos medios comerciais. Aínda hoxe as radios comunitarias son criminalizadas por defender os dereitos dos pobos. Intimídannos e fan crer á nosa xente que as radios comunitarias son piratas, mais non é así. Incluso hai asasinatos por comunicar a verdade. Eu lidero un medio comunitario e se nos topan poden levar os aparellos da radio e meter aos líderes no cárcere”.
“Decidiron por nós e deron frecuencias de emisión aos medios comerciais. (...) Eu lidero un medio comunitario e se nos atopan poden levar os aparellos da radio e meter aos líderes no cárcere.

Juventina López tamén denuncia a criminalización das activistas en Guatemala. “Poden facer dúas cousas: unha, fecharche a porta, e dous, eliminarte. Así son as cousas. O Estado e o mesmo Presidente teñen persoas controlando a loita das comunidades”. Malia a represión do Estado, Juven e Ita non pensan deixar de traballar polos seus. “Dicimos a verdade polo noso pobo e a nosa terra. Confío na natureza, nos nosos mártires, 200.000 desaparecidos no conflito armado... Esas persoas, nenos, nenas, mulleres e anciás dannos forza para seguir adiante e chegará un día que triunfaremos. Este sistema rematará”, di Juventina con contundencia. Ita conclúe: “mentres esteamos vivas estaremos loitando, como fixo Berta Cáceres, á que asasinaron por transmitir a verdade”.

Loita contra o capitalismo

Coma no caso de Berta, a represión a activistas en Centroamérica acostuma agochar intereses económicos. Juventina López denuncia unha corrupción sistémica en Guatemala e unha relación entre gobernos e empresas. “Queren calarnos, limitar os nosos espazos e que non se saiba o que pasa para manterse na cúpula dos poderosos. O capitalista defende os abusos do poder económico, as súas mansións, a súa prata. Que van facer con tanta prata cando morran? Manteñen ese capital económico-político para soster un exterminio, unha desigualdade e unha pobreza que perpetúa as condicións inxustas.” Para Ita Xocol, a loita contra o capitalismo e a represión aos pobos orixinarios pasa pola unión das comunidades: “somos maioría, mais enganáronnos e metéronnos ideas falsas na cabeza”.
O capitalista defende os abusos do poder económico, a súa prata. Que van facer con tanta prata cando morran? Manteñen ese capital económico-político para soster un exterminio, unha desigualdade e unha pobreza que perpetúa as condicións inxustas.”

Coma sempre, a pobreza afecta máis aos colectivos desfavorecidos. En Nahualá, onde vive Ita, as mulleres son as máis prexudicadas: “Traballamos para evitar problemas como os embarazos de adolescentes: se unha nena fica embarazada aos 13 anos, nin traballa nin estuda e acaba caendo na pobreza máis extrema.” A prohibición e o estigma do aborto e os feminicidios son dous dos problemas que máis afectan ás mulleres en Centroamérica. O peso dos evanxélicos e o escaso compromiso político dificultan que a situación mellore. Recorda Juventina a existencia dunha lei contra o feminicidio en Guatemala, mais recoñece que a maioría dos asasinatos machistas quedan impunes.

Evitar a emigración das comunidades

Neste contexto de falta de oportunidades, moitas persoas optan por emigrar cara aos Estados Unidos. Juventina tentouno na adolescencia, mais rematou sendo perseguida polo exército e detida pola policía na fronteira: “Emigrar non é sinxelo, sobre todo para mulleres e nenos. Eu estiven tres meses no cárcere e ao saír xa non tentei volver cruzar. Supereino e agora uso esa forza para loitar a nivel comunitario”. Juventina ten claro que non voltaría emigrar, mais indígnase ante a criminalización cara á caravana migrante: “A xente non emigra se non os empobrecen e se teñen calidade de vida. Ao non tela, buscan un refuxio onde vivir e educar aos seus fillos”.
Caravana migrante niña
Familias caminan en la caravana migrante desinformemonos.org
“Emigrar non é sinxelo, sobre todo para mulleres e nenos. Eu estiven tres meses no cárcere e ao saír xa non tentei volver cruzar. Supereino e agora uso esa forza para loitar a nivel comunitario”

Sobre o futuro, Juventina pensa que a clave é “mellorar a estratexia colectiva e comunitaria para promover o desenvolvemento humano das persoas, e non construír hoteis e estradas que non aportan nada ás comunidades”. Ita fala de “achar novos xeitos de economía alternativa cun enfoque social”.  Ao rematar a entrevista, pregúntannos sobre os celtas, os pobos orixinarios de Galiza, e non entenden porque hai tanta árbore “maderable”, en referencia ao eucalipto. Decatámonos que aínda a milleiros de quilómetros, non somos tan diferentes.

Juven e Ita quedan no Grove nunha charla organizada pola Deputación de Pontevedra. Comezan falando en mam e k’iche. Ao rematar, a súa loita e a de todas as comunidades de Latinoamérica reciben a admiración dunha sala ateigada. A mensaxe fundamental queda clara, como di a canción de Calle 13: “trabajo bruto pero con orgullo; aquí se comparte, lo mío es tuyo”. Moito temos que aprender.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Guatemala
Incendios Centroamérica está en llamas
Ante la escasa intervención estatal para sofocar los incendios, las comunidades indígenas en Guatemala se han organizado para frenarlos.
Guatemala
Guatemala Los 106 días en que los pueblos indígenas salvaron a Guatemala
La asunción de Arévalo no hubiese sido posible sin la incansable movilización del pueblo k’iche’, junto a las autoridades indígenas y ancestrales del resto del país.
Crisis climática
Crisis climática El maremoto ignorado: la temperatura de los océanos alcanza registros nunca vistos
Los mares del planeta llevan un año batiendo récords de temperatura. Las consecuencias de este fenómeno van desde un incremento de las anomalías meteorológicas a una desestabilización de las corrientes marinas y los patrones climáticos globales.
Crisis climática
Crowdfunding 350.000 euros por denunciar la inacción climática
Un total de 16 integrantes de Rebelión Científica se enfrentan a importantes multas por sus acciones no violentas para denunciar la inacción ante la crisis climática. Activistas medioambientales denuncian un “efecto dominó represivo” en toda Europa.

Últimas

Antitaurinos
Maltrato animal Un nuevo paso hacia la derogación de la tauromaquia
“El marco legislativo debe cambiar en base a una sociedad con mayor sensibilidad”, argumenta David Calvo, miembro de la Comisión Promotora de #NoEsMiCultura.
Ocupación israelí
Palestina El Salto te ofrece una camiseta para apoyar económicamente a la UNRWA
No cesamos de buscar nuevas vías para visibilizar un mayoritario clamor social que pide un alto el fuego al que apenas se da cabida en el discurso mediático convencional. Todos los beneficios de esta campaña irán destinados a la UNRWA.
Antimilitarismo
Financiación de Israel Una sede del BBVA, “bañada en sangre” por los vínculos del banco con el genocidio palestino
Activistas de Alternativa Antimilitarista-Movimiento de Objeción de Conciencia rocían con pintura roja una sede del BBVA para denunciar el apoyo financiero de la entidad a las compañías que suministran armamento al ejército sionista.
Opinión
Opinión A las armas
Cualquiera que ame la guerra es un idiota. No importa si tienen barba de pasdaran islámico o pelo largo y revuelto de libertario parisino, los peores prorrumpen en enunciados altisonantes con tal de excitar los ánimos excitables.
Más noticias
La vida y ya
La vida y ya En el interior de las cocinas
Dice Vandana Shiva que una de las cosas que hay que hacer para cambiar todo lo que está del revés es precisamente esa: aprender a cocinar.
Congreso de los Diputados
Partidos políticos El PSOE entra en modo electoral, tensa la cuerda con Sumar y ya mira a septiembre
El adelanto electoral catalán, la postergación del debate de presupuestos y la amnistía aprobada han abierto un nuevo escenario. Sánchez ya piensa en el segundo semestre para relanzar el Gobierno mientras sus aliados se hacen zancadillas.
El Salto Radio
Programa especial La vida en viñetas
El programa ¡Qué Grande Es El Cómic! celebró su primer aniversario promoviendo una tertulia sobre el oficio de hacer cómics con destacadas figuras de la industria
Iberdrola
Fondos públicos Las energéticas recibieron 367 millones de subvenciones públicas en 2023
Iberdrola sería la mayor beneficiada con 107,9 millones de subvenciones sin contraprestación, según ha publicado Civio.

Recomendadas

Inteligencia artificial
Inteligencia artificial La Unión Europea abraza la ley del algoritmo más fuerte
La inteligencia artificial ya tiene quién la regule. El Parlamento Europeo ha aprobado una ley que no mitiga las preocupaciones por los efectos que puede tener el modelaje algoritmo sobre los derechos fundamentales.
Cómic
François Schuiten “Viví la desaparición de mi perro con tanta violencia que dibujé guiado por la intuición”
Ven la luz las dos últimas obras del autor de cómic belga François Schuiten: ‘Jim’, elegía por su perro fallecido, y ‘El regreso del capitán Nemo’, nueva entrega de la imaginativa serie que desarrolla desde 1983 junto al guionista Benoît Peeters.
Rojava
Pueblo kurdo Alina Sánchez o Legerin: huellas para quien busca
El 17 de marzo de 2018, la internacionalista argentina Alina Sánchez perdía la vida en Rojava.
Análisis
América Latina Bukele, sin contrapesos e internacionalizado
El presidente de El Salvador ha ganado peso como referente de la derecha radical hispanohablante. Su “método”, una combinación de represión, punitivismo y propaganda digital, ha calado en otras experiencias regionales e internacionales.