Opinión
Do lume ao futuro, repetir ou cambiar

Sempre que nos atopamos en plena crise de incendios, que é cando nos acordamos deles, xorden as mesmas preguntas. Por que arde o monte? Quen o queima? Por que o queiman? E finalmente: pódense evitar ou son un mal endémico? Ningún problema complexo ten solucións simples, pero todas estas grandes preguntas teñen resposta desde hai tempo. Este mes de Agosto só engadiu outras preguntas que en parte tamén teñen resposta, pero empecemos pola experiencia acumulada.

Por que arde o monte? A resposta sinxela, tan escoitada estes días, sería que porque ten combustible para arder. Quizais lembren aquela iniciativa do expresidente norteamericano George Bush Jr. para flexibilizar as leis ambientais e facilitar a talla de bosques argumentando que sen árbores eliminaríase o risco de grandes incendios forestais. Custaba crer que un presidente norteamericano dixese semellante bobada —pouco imaxinabamos o que chegaría despois— pero en rigor o concepto é indiscutible.

É importante non confundir un incendio provocado e un intencionado. As actividades humanas están detrás da inmensa maioría dos incendios, pero non todos son intencionados

Máis aló do evidente vexamos as causas polas que arde o monte con base nos datos oficiais das últimas décadas tanto da Xunta de Galicia como dos distintos ministerios implicados: sobre un 5 % dos incendios prodúcense por causas naturais, fundamentalmente raios de tormentas secas. Un 38% son neglixencias, que inclúen queimas non autorizadas ou mal controladas, faíscas derivadas do uso de maquinaria agrícola —ou roteiros de 4X4— e rozas en tempadas de risco extremo, grelladas, cabichas, pirotecnia...

Engadindo un 5% de causas descoñecidas quedaríanos a maior parte, ao redor dun 52%, que son os deliberados. É importante non confundir un incendio provocado e un intencionado. As actividades humanas están detrás da inmensa maioría dos incendios, pero non todos son intencionados; unha neglixencia provoca un incendio, sen que esa fose a intención.

Unha vez que sabemos o por que, imos con cando arde o monte? Xa é moi coñecida a regra dos 30 graos de temperatura, cun 30% de descenso da humidade e uns ventos que superen o 30 km, que serían as condicións máis propicias para que os lumes proliferen e retroaliméntense. Unha vez que sabemos o cando, imos co onde.

Ao lendario pirómano, entendendo que se trata dunha persoa cunha enfermidade mental que lle impulsa a provocar incendios podemos atribuírlle un máximo dun 7%

No Pladiga (Plan de prevención e defensa contra os incendios forestais de Galicia) identificábanse o ano pasado 40 PAAI (Parroquias de Alta Actividade Incendiaria). Isto significa exactamente o que parece, aquelas parroquias que durante anos sufriron incendios forestais reiterados ou de gran virulencia. Non resulta unha gran sorpresa saber que o 70% destas PAAI están na provincia de Ourense, e menos sorprendente saber que varias delas foron as protagonistas dos incendios deste verán. Mesmo podemos axustar a hora dos incendios: a maioría empezan entre as 17 e as 19 horas.

Xa sabemos por que arde o monte e sabemos maioritariamente cando e onde. Agora chegaría a gran pregunta: quen queima o monte? Pois tamén o sabemos. Ao lendario pirómano, entendendo que se trata dunha persoa cunha enfermidade mental que lle impulsa a provocar incendios podemos atribuírlle un máximo dun 7%, que é unha porcentaxe semellante ao do incendiario sen outra motivación que simple vandalismo.

Os demais, a inmensa maioría dos incendiarios, son persoas perfectamente conscientes do que fan e teñen unha motivación para facelo. Deberiamos empezar por aclarar que non existen tramas organizadas nin grupos terroristas incendiarios. En todos estes anos de investigación xamais se atopou unha soa proba de organización algunha. O incendiario actúa de forma individual e podémolo situar xeograficamente: é un veciño da zona. Con base en todos os datos das persoas detidas durante os últimos 50 anos por provocar incendios sabemos que o incendiario é un home, de entre 30 e 58 anos, solteiro, cun emprego pouco cualificado e que vive nun radio duns 15 quilómetros arredor de onde provoca os incendios e en ocasións é reincidente.

A falta de poñerlle a cada un deles o nome, apelidos e DNI chega a gran pregunta final: cal é a motivación para provocar deliberadamente un incendio? En contra de moitos tópicos que tenden a simplificar estes motivos debemos diferenciar o que sabemos do que sospeitamos, os feitos documentados do que imaxinamos, e a lista é longa, case tanto como a de incendios.

Debemos asumir que as regras en canto aos incendios cambiaron e con elas deben cambiar as políticas e medios de extinción, tanto nas comunidades como a nivel estatal e europeo

Que din os datos?

Imos cos datos recompilados pola estatística oficial durante os últimos anos: campesiños para eliminar matogueira e residuos agrícolas 26.8%, pastores e gandeiros para rexenerar o pasto 18.3%, pirómanos 5.9%, outras motivacións 5.2%, vandalismo 3.6%, cazadores para facilitar a caza 2.0%, vinganzas 1.2%, escorrentar animais (lobo, xabaril) 1.1%, modificación no uso do chan 0.3%, contra o acotamento da caza 0.2%, animadversión contra repoboacións forestais 0.1%, delincuentes para distraer á Garda Civil ou Policía 0.1%, disensións en canto á titularidade dos montes públicos ou privados 0.1%, rexeitamento á creación ou existencia de espazos naturais protexidos 0.1%, favorecer a produción de produtos do monte 0.1%, vinganzas por multas impostas 0.1%, para contemplar os labores de extinción 0.1%, ritos pseudorelixiosos 0.1% e baixar o prezo da madeira 0.1%.

Xa en porcentaxes menores atopamos: resentimento por expropiacións, obter salarios na extinción dos mesmos ou na restauración, grupos políticos para crear malestar social, represalia ao reducirse os investimentos públicos nos montes, forzar resolucións de consorcios ou convenios, etcétera. Dependendo dos anos e as comunidades estas porcentaxes poden variar pero en xeral este é o panorama. E isto é o que aprendemos ata o de agora. Cales son as novidades e as novas preguntas para as que aínda buscamos respostas?

Debemos asumir que as regras en canto aos incendios cambiaron, e con elas deben cambiar as políticas e medios de extinción, tanto nas comunidades, que son as que teñen as competencias en materia de prevención e extinción —a pesar de que desde a dereita política conseguiron introducir o relato de responsabilizar ao Goberno central— como a nivel estatal e europeo. Como dicía Ayn Rand: “Podes ignorar a realidade, pero non podes ignorar as consecuencias de ignorar a realidade”, e a realidade cambiou.

Un dos incendios deste agosto chegou a desenvolver unha nube de convección ou pirocúmulo de once quilómetros de altura. Para ver algo semellante teriámonos que ir a unha gran erupción volcánica

Para empezar temos que enfocalos cunha nova perspectiva cada vez máis frecuente: os GIF ou Grandes Incendios Forestais, e entre eles os chamados “incendios climáticos” ou “incendios de 6ª xeración”. A emerxencia climática non provoca directamente os incendios, pero propicia que as grandes ondas de calor acompañadas de perda de humidade e fortes ventos sexan cada vez máis intensas e prolongadas. Con estes factores aumentan exponencialmente tanto a probabilidade como a intensidade dos incendios. Vimos estes días como apenas 3 incendios queimaban unha superficie equivalente á que antes queimaban 3.000. Estes incendios non seguen as regras tradicionais, senón que crean as súas propias regras.

Un dos incendios deste agosto chegou a desenvolver unha nube de convección ou pirocúmulo de once quilómetros de altura. Para ver algo semellante teriámonos que ir a unha gran erupción volcánica.  Este vórtice xera tal cantidade de enerxía que crea o seu propio réxime de ventos, ás veces superiores ao 150 km/h, modela o seu propio clima (incluíndo a capacidade de provocar raios) e lanza as faíscas incandescentes a quilómetros de distancia. A enorme cantidade de gases de invernadoiro que devolven á atmosfera estes xigantes retroalimentan a propia emerxencia climática e, por suposto, superan calquera capacidade de extinción por moitos medios que se teñan.

Esta nova xeración de incendios aumentan a súa capacidade destrutiva nos chans —a materia orgánica dos solos tamén arde— e multiplica exponencialmente a dificultade para a rexeneración das zonas queimadas, outra gran tarefa pendente de sistematizarse.

Outro factor engadido ao problema é a denominada interface. No interior de Galicia os cultivos forestais teñen chegado á porta traseira das casas e na costa metemos as casas nos cultivos forestais. Dunha forma ou doutra convidamos ao lume para entrar na casa. E está a entrar. Estes espazos, denominados interface entre as zonas forestais e as construídas hai anos que pronosticabamos que serían un serio problema en Galicia, e cumpriuse.

Se cada vez que un incendio ameaza unha casa todos os medios de extinción dispoñibles abandonan os seus postos para tentar salvala os incendios se descontrolarán aínda máis e o peor é que tampouco estamos a conseguir xa, con case 200 calcinadas este verán, salvar as casas —é moi sintomático que dous terzos delas estivesen baleiras—. É imprescindible eliminar todos os factores de risco nesa interface e tomarse en serio as franxas de seguridade e non só cumprir, senón ampliar as medidas preventivas.

Como di o CSIC, a implicación das entidades locais é clave no interface urbano-forestal. O seu papel é fundamental na aplicación dos plans de autoprotección, no manexo da emerxencia durante a extinción ou na concienciación do perigo. Resolver este problema é unha prioridade. Todos estes elementos desbordan a uns medios de extinción que se pensaron, por mor da primeira gran vaga de incendios de 1989, pensando na axilidade: poder desprazarse moi cedo para atallar os incendios no seu desenvolvemento inicial antes de que fosen incontrolables. Nesa época comenzou a espiral de aumento de orzamentos para extinción en detrimento da prevención xenerando a espiral perversa da economía do monte queimado. O problema é que xá non funciona, agora os incendios pódense volver incontrolables antes de que cheguen os medios de extinción.

Temos que revisar o concepto de “limpar os montes”. Limpar un monte é retirar o lixo e as entulleira. Toda a matogueira e monte baixo, así como o sotobosque cos seus centos de especies de flora e fauna asociadas non son lixo

Con todo iso chegamos ao principio recorrente que escoitamos este verán como o escoitaremos o seguinte e exactamente igual escoitámolo os 40 veráns anteriores: só acordámonos dos incendios no momento das medidas reactivas, e esquecémonos deles cando chega o momento clave das medidas preventivas estruturais, aínda que unha e outra vez dicimos —cando os montes están a arder— que a clave é a prevención. Trátase do famoso “os incendios apáganse no inverno” e un dos seus elementos chave: hai que limpar os montes.

Este verán triunfou o bulo de “as leis progresistas que prohiben limpar os montes”. En realidade é todo o contrario, tanto a lei estatal (Lei de Montes 43/2003) como a Galega (Lei 3/2007, de Prevención e Defensa contra os Incendios Forestais) obrigan a facelo e, por certo, segundo o artigo 15 da Lei 3/2007, os concellos galegos deben elaborar e aprobar plans municipais de prevención e defensa contra incendios forestais, integrándoos nos plans de emerxencia municipais. Todos cúmpreno? Os últimos datos dinnos que un 20% non.

En calquera caso quizais teñamos que revisar a fondo ese concepto de “limpar os montes”. Limpar un monte é retirar o lixo e as entulleiras que hai no monte. Toda a matogueira e monte baixo, así como o sotobosque cos seus centos de especies de flora e fauna asociadas non son lixo, son elementos vitais para a conservación da biodiversidade do monte, dos bosques e da continuidade dos seus procesos ecolóxicos esenciais. Ver toda esa vexetación, xa non só como lixo que se necesita “limpar” senón como un combustible potencial en caso de incendio é como o devandito popular de que hai quen ve un bosque e só ve taboleiros.

Como ben di o profesor Alfredo Ojanguren, a Biblioteca Nacional está repleta de combustible potencial: debemos eliminar os libros da Biblioteca Nacional para evitar un incendio? A ninguén se lle ocorrería eliminalos polo valor deses libros, pero con todo pensamos que a matogueira e a vexetación silvestre dun bosque carece de valor. Que hai que “limpar” na Devesa da Rogueira, as Fragas do Eume, o Bidueiral de Montederramo ou o Teixadal de Casaio? Sen dúbida asfaltar os nosos montes e converter os bosques en campos de golf evitaría que ardan. É iso o que necesitamos? Non só debemos ver a rendibilidade económica senón os bens e servizos ecosistémicos que nos brindan os bosques; o monte non é só madeira e pasta de celulosa.

De feito temos un enorme déficit en canto a espazos naturais protexidos e os poucos que existen están moitas veces na práctica abandonados á súa sorte. Menos cultivos forestais, máis bosque e agrogandeiría. Poñamos no seu lugar ese concepto da limpeza dos montes: o que se teñen que manter libres de vexetación susceptible de expandir un incendio son os cultivos forestais, non os bosques, e seguramente parte do problema é que confundimos unha cousa con outra. Non todos os montes con árbores son un bosque. Os cultivos forestais, especialmente os de especies exóticas invasoras teñen os seus métodos de xestión, os ecosistemas autóctonos aínda que humanizados, teñen os seus. Os cultivos forestais hai que mantelos sin combustible, os bosques hai que mantelos vivos.

Parte do problema é que hoxe temos nos nosos montes o maior número de árbores dos últimos 150 anos pero menos bosques; a inmensa maioría deles son monocultivos que ocuparon as antigas terras de cultivo que formaban un mosaico que, moito antes de coñecerse o concepto de resiliencia, xa o eran ante os incendios. As políticas estruturais de prevención dos incendios van máis aló de eliminar o “combustible” aínda que sexa necesario nalgúns casos, que non nos bosques que sempre foron, xustamente, máis resilientes ante o lume.

Outra das novas preguntas ás que aínda non podemos adxudicarlle respostas: fálase agora nas redes sociais de proxectos como Altri, instalacións eólicas ou fotovoltaicas e as explotacións mineiras de litio, como orixe dos incendios intencionados pero, a día de hoxe, non temos datos máis aló dese xenérico 0'3% de intencionalidade por modificación do uso do chan. Se vemos o mapa dos incendios do últimas catro décadas, as zonas queimadas de forma recorrente son maioritariamente as mesmas que actualmente, antes de que existisen estes proxectos. É posible que detrás dalgúns destes incendios poidan estar estes intereses? A día de hoxe temos datos que o acrediten? Necesitamos un bo traballo de investigación e seguemento para atopar estas respostas.

Seguimos sendo incapaces de facer o fundamental: un pacto de país participado e consensuado entre todos os axentes sociais, empezando polos grupos políticos, para desenvolver políticas máis aló do horizonte electoral, co que implica a todos os niveis. Dicía Aldo Leopold que deberiamos “pensar como unha montaña”, non a catro anos vista. A inercia destes procesos é moi grande, por iso o que estamos a vivir é a herdanza das políticas de hai décadas e por iso as solucións non deixarán sentir os seus efectos ata a seguinte xeración.

A nosa paisaxe rural tradicional non era outra cousa que o resultado de séculos dunha cultura de alianzas entre o medio e as persoas

Como ben di Lourenzo Fernández Prieto, catedrático de Historia Contemporánea da USC, o que estamos vivindo ten a súa orixe na política autárquica da ditadura, cando o Patrimonio Forestal do Estado (1941) expropiou os montes veciñais e plantou todo de piñeiros primeiro, eucaliptos despois, eliminando usos gandeiros e agrarios. Canto máis tardemos, a situación non vai facer outra cousa que empeorar porque os ritmos xa non os marcamos só nós, senón a emerxencia climática, que á súa vez non deixa de ser, como di o profesor de Historia Contemporánea David Soto, só a manifestación máis visible dunha crise ecosocial global. 

Este pacto de país teríase que traducir en plans, programas e recursos materiais e humanos para abordar non só a política forestal e integrala no territorio —esa é apenas a punta do iceberg— senón reorganizar a ordenación do territorio, desenvolver a multifuncionalidade dos montes, volver fixar poboación no rural co que implica de políticas estruturais, recuperar terras de cultivo e fortalecer unha agricultura e silvicultura ecolóxica co seu valor engadido, da que seguimos estando á cola a nivel estatal e europeo, e unha gandeiría extensiva.

A nosa paisaxe rural tradicional non era outra cousa que o resultado de séculos dunha cultura de alianzas entre o medio e as persoas. E todo iso debemos desenvolvelo adaptado ao novo escenario climático. Ninguén dixo que fose nin rápido nin fácil. E por suposto e para finalizar: a educación ambiental é fundamental, como afirman todas as institucións que, simultaneamente, destinan unha parte ínfima dos seus multimillonarios orzamentos a iso que consideran fundamental.

Quizais pensan que publicar durante semanas un anuncio a toda páxina dicindo “se ves lume chama” é educación e concienciación ambiental. A educación e concienciación ambiental non é ir dar unha charla aos alumnos de quinto de primaria dos colexios do centro da cidade sobre o terribles que son os incendios, que tamén. Equivocámonos gravemente ao consideralos destinatarios clave. Temos que utilizar eses instrumentos sociais de educación e concienciación cos actores determinantes para solucionar o problema hoxe, agora, que é cando o sufrimos. Asegúrolles que para solucionar hoxe este problema pouco poden facer os nenos e nenas de quinto de primaria. E esperar a que crezan non é unha opción. Non temos máis tempo que perder.