Opinión socias
Cárceres, tatuaxes e persoas

Para a maioría da xente pouco se pode facer cos indesexables que pagan as súas faltas paseando en chándal e inzados de tatuaxes polos corredores penitenciarios.  Unha boa porcentaxe de cidadáns incluso reclama para eles condenas eternas ou traballos forzados. Como se a reclusión que os priva de practicamente todo o que fai que unha vida mereza a pena tivese certo parecido con pasar o tempo nun resort. En calquera caso, todos temos máis ou menos claro que o escarmento da privación de liberdade nunca serviu para corrixir condutas. O fracaso dos presidios para rehabilitar e reinserir é tan evidente que nos fai dubidar de se a verdadeira intención do sistema non será manter as vellas rutinas de castigo e control cunha tenue capa de verniz paternalista.

Pese a todo, moi poucos cuestionan a necesidade do cárcere como control definitivo para malfeitores, resarcimento emocional para as vítimas e garantía de orde pública. Practicamente ninguén se atreve a prescindir desta ferramenta que, ao tempo que foi civilizándose, mantén intacta a moral tradicional do ollo por ollo.  O problema é que confinar entre barrotes a uns 61.000 reclusos que non lograrán cambiar os seus hábitos sitúanos diante dun dilema humanitario neste país. Se pesa máis o castigo que a reeducación estamos a impedir os obxectivos conciliadores e correctores da condena. Atoparán un vívido e emotivo testemuño destes obstáculos no libro “Penas y personas”, de Mercedes Gallizo, confeccionada con cartas de presidiarios que a autora recibíu mentres gobernaba as institucións penitenciarias.

Como podemos finxir que estamos a rehabilitar a miles de transgresores pechándoos entre descoñecidos, separándoos da súa familia e someténdoos a unha rutina empobrecedora e ameazante? Os efectos perniciosos do confinamento en prisión evidéncianse claramente nas doenzas mentais dos internos respecto á poboación xeral. Os reclusos mostran 11-14 veces máis tendencia ao suicidio, sofren 10 veces máis trastornos de personalidade e son 4-6 veces máis propensos a episodios psicóticos ou depresións graves. Non cren que a situación pide a gritos un enfoque máis amplo e tolerante?

O peso da culpa

A ciencia sostén que calquera acto humano nace da vontade do individuo e dunha compoñente inconsciente que o impulsa, pero os técnicos e xuristas do ámbito penal nada queren saber diso. A eles bástalles un pequeno resquicio de lucidez na cabeza do infractor para descargar nel o 100% da responsabilidade e do castigo. Todo o seu esforzo valorativo concéntrase en acreditar materialmente a autoría do delito, sen prestar a menor atención ao contexto no que se fraguan as tendencias máis daniñas. Aínda hoxe as nosas leis esquivan a nítida relación entre os historiais delictivos e a marxinación económica, as psicopatías alimentadas por drogas, os pasados traumáticos ou as ideoloxías ambientais nocivas.

Este desinterese apréciase ao comparar as medidas que promoven a igualdade das persoas desfavorecidas ou discapacitadas fronte á ausencia de mecanismos que compensen as limitacións de orixe de moitos delincuentes. Certo que a lei é igual para todos, pero a maior parte dos presos compareceron diante dun xuíz cunha desvantaxe vital e mental de escasísima influencia exculpatoria. A responsabilidade do imputado marxinal, sociópata ou drogadicto rara vez se recalibra para o seu beneficio durante o proceso. Só despois, coa condena encima, se lles ofrece a oportunidade de reducir o tempo de cumplimento.

Un asunto colectivo

Vivimos nun ecosistema esixente onde os temperamentos máis predispostos e os perfís sociais máis vulnerables poden incorrer en accións que nunca deberían producirse. Iso é algo que dificilmente poderemos evitar, pero abordaremos mellor o problema se somos conscientes de que a inmensa maioría dos delincuentes non son seres vocacionalmente malvados ou insensibles; de feito, actúan a miúdo sabendo que as súas accións lles carrexarán prexuízos inevitables. Someter e castigar a un malfeitor sen criterio pode facelo recuar para evitar represalias, pero difícilmente vai modificar as súas motivacións, de aí a escasa eficacia do punitivismo represivo. A opción sensata sería persuadir ao maior número destas persoas da necesidade de que cambien. Esta custosa reaprendizaxe non acadará un 100% de éxito, pero trátase da única saída ética cando sabemos que a persoa que delinquiu vai vivir máis integrada se logra encher os seus comportamentos de novos significados e a súa vida de hábitos e obxectivos favorables.

Probablemente, neutralizar a un depredador sexual incorrixible só se consiga cun internamento permanente ou cunha vixiancia implacable, e tamén haberá delincuentes lúcidos que continúen coas súas barrabasadas, reacios a calquera influencia reeducativa. Pero, en conxunto, o colectivo dos presos ten exactamente as mesmas necesidades, sensibilidade e potencial ca vostede e ca min, de modo que non facelos protagonistas activos da súa recuperación seguirá sendo unha ocasión perdida. Se un ser humano vale moito máis que os erros que poida cometer, a nosa obriga é agotar as posibilidades de facelo consciente do dano inflixido e ofrecerlle saídas dignas para acomodarse entre os demais. Evidentemente, non falamos dun reto fácil de superar entre barrotes.

Outro punto de vista

En realidade, as nosas leis e institucións xa asumen o seu desenfoque represor cando humanizan os centros penitenciarios e aceptan formas alternativas de condenas. Non parece difícil acadar agora os esperanzadores resultados dalgúns países nórdicos, onde exploran réximes abertos e programas reeducativos intensos que descartan a privación de liberdade como medida de referencia. Sen embargo, esta traxectoria podería retrasarse se prosperan as propostas máis conservadoras co seu retrógrado menú de cadea perpetua, redución da idade penal ata niveis pediátricos ou man dura cos estranxeiros. Esperemos non caer na deplorable dinámica de países como os EEUU, onde nin a pena de morte nin os traballos forzados poden mitigar unhas elevadísimas taxas de delincuencia.

Haberá que insistir en que baixo o chándal e as tatuaxes camiñan, padecen e soñan persoas coma as demais. Teñen moitas contas que saldar, certo, pero recapacitar sobre o peso dun pasado precario ou dunha personalidade vulnerable, tan frecuente entre os privados de liberdade, quizais nos axude a todos a comprender e, se é posible, a subsanar os seus peores erros. Seguro que non é moito pedir.

Cesáreo Villar Blanco