Maltrato animal
O verdadeiro alcance do abandono animal

José Manuel Tedín, voluntario da Protección Civil de Camariñas, lembra que este ano, a finais do mes de marzo, tiveron que rescatar un cachorro atrapado nunhas ruínas valadas ante a posibilidade dun derrubamento. Foi un veciño da localidade quen chamou a Protección Civil tras escoitar os berros do can. A operación non foi sinxela. Unha vez chegaron ao lugar puxeron en marcha o servizo de recollida de animais que presta neste e noutros concellos cos que ten convenio a empresa especializada Xestión Ética do Abandono (XEA). Malia a incerteza inicial, a historia de Gosby –nome co que foi bautizado o cachorro– tivo un final feliz. Pasados os 10 días establecidos para que os donos puidesen reclamar o animal, este foi entregado en adopción, seguindo o protocolo para garantir o seu benestar.

O caso de Gosby, con todo, é un máis que se suma ás cifras do abandono de animais de compañía. Segundo se destaca no Estudo de Abandono e Adopción 2022 da Fundación Affinity, o ano pasado foron recollidos máis de 285.000 cans e gatos no Estado español. En Galicia, a situación é igual de alarmarte. A asociación animalista Libera estima que en 2021 foron abandonados no territorio uns 27.000 animais, e que esta mala práctica aumentou nun 42% desde 2017. Esta realidade contrasta totalmente coa doutros Estados europeos, como o neerlandés, que se aproxima ao cero absoluto. Se temos en conta que esas cifras só reflicten os casos contabilizados, o problema é aínda máis grave. Óscar Villar, director da empresa XEA, confesa que, tras cinco anos realizando o servizo de lacería en practicamente toda a Costa da Morte, “ninguén nos preguntou nunca cantos animais recollemos ou tivemos neste tempo”, algo que, segundo el, “pon de relevo como se levan a cabo esas estatísticas e a súa fiabilidade”.

O ano pasado, en Galicia foron abandonados uns 27.000 animais, o que representa un aumentado dun 42% desde 2017.

Este caso particular e estas cifras expoñen soamente a parte máis visible do problema, pero non dan constancia da problemática ao non mostrar a outra parte dela: os conflitos relacionados coa xestión. Porque o caso de Gosby é un caso illado, pouco frecuente, tanto pola axilidade da súa tramitación, como pola colaboración que se estableceu entre todos os axentes participantes. Na realidade, o problema do abandono non se termina nese primeiro acto, senón que continúa.

A economía do abandono

Malia estar en proceso de trámite parlamentario unha nova lei estatal de protección, dereitos e benestar dos animais que entrará en vigor en 2023, Galiza contra desde 2017 cunha lei autonómica de protección e benestar dos animais de compañía que xa recolle protocolos de actuación para combater o maltrato e abandono. Este marco legal introduxo hai cinco anos importantes cambios respecto da normativa anterior que supuxeron desafíos en materia de xestión, principalmente para os concellos, que teñen a competencia exclusiva sobre esta materia. Na lei de 2017 xa se consideraba o sacrificio como unha medida excepcional que non se podía aplicar en centros de acollida temporal de animais se non había debida xustificación. Tamén se definían os núcleos zoolóxicos e os requerimentos mínimos para a súa autorización, incluíndo nesta categoría os centros de recollida de animais abandonados e os centros de adopción de animais de compañía. O ámbito de actuación das asociacións de protección e defensa dos animais mudou, e os servizos de lacería e refuxio derivaron nunha maior profesionalización, con empresas privadas especializadas facéndose cargo destes servizos municipais.

Aplicar esta lei supuxo un considerable aumento de custos para os concellos. Os máis pequenos, con baixo orzamento municipal, non ocultan a súa impotencia respecto das dificultades que atravesan para garantir a protección e o benestar destes animais. “A nós, nada nos gustaría máis que poder aplicar a lei na súa totalidade, pero é imposible para un concello como o noso”, afirma Xan Carlos Sar, tenente de alcalde e concelleiro de Obras e Xestión de Servizos Públicos en Fisterra. Segundo os seus cálculos, nos primeiros anos de aplicación da lei, os custos relacionados coa xestión municipal dos animais abandonados ascenderon a 100.000 euros anuais. “E iso sen chegar a aplicar a lei na súa totalidade”, puntualiza.

Diante desta situación, hai concellos que buscan compartir custos a través da creación de mancomunidades, mais esta fórmula non sempre funciona. “Todos estamos a abaratar custos, en vez de unirnos e afrontar a realidade; non estamos todos a unha”, critica o tenente de alcalde de Fisterra.

Tendo en conta que o abandono de animais supera os límites municipais, desde a administración local reclámase unha maior participación da Xunta de Galicia. “Non pedimos que a Xunta se faga cargo de todos os custos, só dunha parte que nos permita asumir a aplicación da lei de forma íntegra”, sinala Xan Carlos Sar desde Fisterra. “O problema non é imposible de solucionar, realmente o único obstáculo é o económico”, conclúe.

Óscar Villar, que representa a perspectiva das empresas que están prestando estes servizos de lacería e refuxio, móstrase crítico con esta postura municipal e considera que desviar a outras administracións públicas todos os gastos derivados da aplicación da lei de protección e benestar de animais de compañía é un erro. Pon como exemplo a situación de Ourense. “Alí é a Deputación a que xestiona isto, en lugar dos concellos, e non se solucionou o problema, máis ben ao contrario: alí os custos son maiores, xa que os concellos teñen tarifa plana” e non limitan o número de animais que envían ás instalacións porque lles supón o mesmo desembolso. “O resultado son canceiras saturadas”, conclúe Villar.

Os concellos, especialmente os máis pequenos, resístense a licitar contratos públicos para externalizar o servizo de recollida e refuxio de animais abandonadose, e prefiren asinar convenios con empresas para pagar por acción realizada, sen compromisos.

Este profesional radicado en Zas non rexeita o establecemento duns servizos mínimos que estean subvencionados pola Xunta ou a Deputación, mais suxire que se debería aplicar algún método de recarga para aqueles concellos que se excedan co envío de animais, de tal xeito que estes asuman a responsabilidade de tomar medidas para previr os abandonos. Villar observa que non se están realizando suficientes esforzos para concienciar e sensibilizar á poboación sobre este problema. “Dos 28 concellos que xestionamos desde XEA, tan só un ten feito uso das charlas gratuítas que ofrecemos”, comenta.

A relación de colaboración entre concellos e empresas que prestan servizos de recollida e refuxio de animais abandonados tampouco é sempre fluída. Os concellos, especialmente os máis pequenos, resístense a licitar contratos públicos para externalizar este servizo e prefiren asinar convenios con empresas como XEA para pagar por acción realizada, sen compromisos. Para as entidades privadas que prestan os servizos, como denuncia Villar, esta estratexia dos concellos para reducir custos non só lles supón unha gran inestabilidade financieira e frecuentes conflitos sobre as cantidades a pagar, senón que tamén desencadea irregularidades manifestas. “Os servizos que exceden os 15.000 euros anuais deben pasar por concurso público, mais nós levamos anos superando esta cantidade e aínda así nunca tivemos un”, sentencia. “Os contratos non existen por un motivo claro: (os concellos) non queren atarse (cunha empresa)” porque están á espera de que veña outra a facelo máis barato. 

As protectoras, impotentes diante das dificultades

Coa lei de 2017, as asociacións de protección e defensa dos animais que antes realizaban tarefas de recollida e refuxio en concellos veron limitado o seu ámbito de actuación a labores de concienciación sobre o abandono e promoción da adopción, principalmente. Raquel Lijó López, directora da asociación SOS Pelines da Coruña, lembra que antes da reforma lexislativa de hai cinco anos en Galicia realizaban todo tipo de tarefas relacionadas coa protección e o benestar de animais abandonados nun concello da Costa da Morte por medio dun convenio, pero non recibían ningunha axuda para afrontar os gastos derivados do servizo. “Aquilo era vergoñento”, comenta.

Unha das funcións que teñen agora as protectoras é actuar como intermediarias en casos de animais de compañía que quedan sen fogar. “Nós non tramitamos adopcións, senón que somos un lugar de paso”, explica Lijó. Cando os donos non poden seguir coidando dun can ou dun gato, morren ou cambian de domicilio, “contactan con nós, pedímoslles os datos do animal e facémonos cargo del mentres non se lle atopa un novo fogar; somos un propietario intermedio”. O proceso iníciase coa chamada dun particular ou dos servizos sociais comunitarios dun concello. Advírtese da situación, e desde a asociación poñen en marcha un protocolo.

Con todo, as protectoras soen carecer de espazo físico para poder manter estes animais con elas, polo que usan as chamadas “casas de acollida”. Estas son vivendas que proporcionan colaboradores da asociación nas que os animais reciben os coidados desas mesmas persoas voluntarias mentres agardan por unha familia adecuada para eles. Ademais de buscar novos fogares para estes animais, a asociación realiza un seguimento do contrato asinado e fiscaliza que se cumpran compromisos como a esterilización, as visitas ao veterinario ou o control de parasitos e vacinas.

As protectoras, aínda que estean dispostas, non poden prestar servizos de lacería e refuxio aos concellos porque o marco legal establecido en 2017 as deixa fóra da categoría de núcleos zoolóxicos.

Este traballo voluntario de intermediación e prevención do abandono soamente o están realizando as protectoras. “As canceiras non recollen a particulares na maioría dos casos, só o fan cando hai unha xustificación concreta”, explica Lijó. “Nós estamos aí para que o animal non quede abandonado na rúa”. 

Así e todo, a pesar de traballar en ámbitos diferentes, persisten os receos mutuos entre as protectoras de animais e as empresas dedicadas a prestar servizos de lacería e refuxio. Óscar Villar, da empresa XEA, asegura que existen concellos nos que os cans están apiñados en instalacións municipais abandonadas ou mesmo en puntos limpos que non cumpren os requerimentos mínimos. Para el, son os propios concellos os que avalan esta irregularidade, poñendo a protectoras a xestionar estes espazos, nunha situación de precariedade, co único obxectivo de abaratar custos. “Este é un sector no que tes todo legal, montas unha infraestrutura que cumpre a normativa, fas as cousas ben, e aínda así non podes dicir nada cando ves que alguén o está a facer mal”, laméntase. Con todo, as empresas do sector tamén reciben duras críticas das asociacións animalistas. “Hai moitas protectoras que non queren saber nada das canceiras”, comenta Lijó desde SOS Pelines. “Hai canceiras que funcionan moi mal”; a pesar de que a lei prohíbe o sacrificio sen causa xustificada, “aínda quedan algunhas que matan”, sentencia.

As protectoras, aínda que estean dispostas a coidar dos animais abandonados, non poden prestar servizos de lacería e refuxio aos concellos porque o marco legal establecido en 2017 as deixa fóra da categoría de núcleos zoolóxicos, que exixe cumprir unha serie de requerimentos moi custosos. Quedando as asociacións fóra deste ámbito de actuación, debúxase un escenario lóbrego no que hai demasiado traballo para un reducido número de empresas especializadas. A miúdo, vense desbordadas e necesitadas de colaboración, mais esta non chega a materializarse debido ao clima de desconfianza.

Unha lei que non se cumpre non soluciona o problema

En xeral, todos concordan na idea de que ningunha lei vai solucionar o problema do abandono de animais se non se cumpre. Cristina Sánchez, que dirixe a asociación coruñesa “Los peludos de Cris”, apunta a necesidade urxente de controlar a cría e a identificación de animais a través de microchip. Silvia Lijó, de SOS Pelines, relaciona esta falla coa situación dos propios concellos. “A Policía non ten lector de chips, como esperan que se cambie ou se controle isto sen teren o equipamento básico?”, recrimina.

No tocante á nova lexislación estatal que entrará en vigor o próximo ano, unhas e outras mostran escepticismo. Cristina Sánchez avoga por “centrarse en cumprir o que xa existe” antes de abarcar máis elementos. Desde o gremio de lacería e refuxio, Óscar Villar lembra que “a lei de Galicia, cando saíu, era das máis avanzadas de toda España”, mais “se non se cumpre a lei, de nada vale”, sentencia.