Incendios
Trevinca, unha cartografía das lapas no cumio de Galiza que a Xunta ocultou

Arde Trevinca e decatámonos por Instagram. O teito do país, envolto en lapas, non existe nin nas comparecencias, nin nos comunicados de prensa, nin nas canles sociais institucionais. No goberno de Alfonso Rueda, o silencio é oficial. Ante o dilema filosófico de se fai ruído unha árbore ao caer se non hai ninguén que escoite o golpe, en San Caetano optan pola negación. Aínda que as árbores fumeguen, aínda que sexan centos ou milleiras as que caen e arden, como na xigantesca vaga de incendios que asola a Península, para a Xunta de Galiza, se ninguén observa, non existen. Nin o lume, nin o fume, nin o bosque.

Ás xentes valdeorresas que habitan alá onde a fronteira lle cambia o nome á terra négaselles esa capacidade de percepción. Mentres Juanjo Lorenzo e Mónica Rodríguez, residentes na Veiga, tentaban defender a Serra do Eixe das lapas cun batelume e unha mochila sulfatadora, a Consellaría de Medio Rural aseguraba non ter constancia de que aquilo estivera a pasar. 

“A xente autoorganízase e aprende a combater o lume de xeración en xeración, pero nunca contra un tan grande. Estamos ardendo e dinnos que non”, explica Pedro Domínguez, propietario dun albergue na zona

A voz indignada destes veciños foi a primeira en denunciar, o domingo 17 de agosto, que as chamas tinguiran de cinsa a Lagoa glaciar da Serpe e a tríade de cumios máis altos do noso relevo: Pena Trevinca, Pena Negra e Pena Surbia. Refuxio de charrelas, papuxas tomiñeiras ou escribentas das hortas, xunto con outras 158 especies vertebradas, as augas glaciais, empregadas na romanización para lavar a ganga aurífera das Médulas, xa non reflectían cores pastel nin a sombra de plantas carnívora nas turbeiras. Esa tarde, as campás da igrexa de Casaio retumbaron nas gargantas da montaña nun lamento de alerta e funeral.

Reunida de urxencia ante o rápido avance dunha lingua avermellada na súa dirección, a aldea organizábase para resistir. Nas casas preparáronse as mangueiras como última liña de defensa e unha cuadrilla lanzouse ao monte coa titánica misión de evitar que a desgraza alcanzase tamén unha xoia sen museo: o teixadal, o bosque máis antigo da Galiza.

Mentres comuneiros e voluntariado asumían sen recursos públicos esta responsabilidade, a alcaldesa de Concello de Carballeda de Valdeorras, onde se sitúan estes catrocentos teixos catro veces centenarios, afirmaba, nunha chamada telefónica con este xornal, a súa despreocupación: “Aquí non hai ningún lume”. Segundo María del Carmen González (PP), “os brotes na serra” que cruzaran desde Castela e León quedaran extinguidos o propio domingo e o resto eran invencións das que circulan por Internet. 

Só un par de horas despois destas verbas, na tarde do martes 19, cando a conta da Xunta @incendios085 en X mencionaba un incendio con orixe en Zamora no Concello da Veiga de 20 hectáreas (ha) provisionais, Pedro Domínguez, un dos que lidia diariamente con esta “traxedia ecolóxica e emocional”, sentiu o alivio fresco da primeira descarga dun helicóptero. “Nas aldeas estamos acostumados a que os medios fallen ou tarden. A xente autoorganízase e aprende a combater o lume de xeración en xeración, pero nunca un tan grande. Sentimos inxustiza e abandono. Estamos ardendo e dinnos que non”, recalca o propietario do albergue Ecos do Teixos.

Nos días seguintes, cando a desfeita ambiental era tan evidente que xa alcanzaba titulares da prensa afín, Medio Rural mudou a localización do incendio a Carballeda de Valdeorras e ampliou a superficie queimada ás 3.000 ha. Cando se cumpre unha semana dun lume que “non existe”, con medios despregados que se contan cos dedos dunha man, e as lapas avanzando sobre o chan no que se asentou o último gran campamento dos maquis en Galiza, Copernicus e testemuñas coinciden en que ardeu (ou, máis ben, deixaron queimar) máis do dobre da superficie oficial. 

“Trátase do impacto ecosistémico na flora endémica,en especies moi vulnerables. O 70% das aguias reais, en perigo de extinción, aniñan aquí”, explica Juanjo Lorenzo, enxeñeiro de montes e guía de montaña

O embuste da Xunta ten a forma dunha enorme mancha de puntos quentes cunha extensión que require de zoom out na vista satelital. Con todo, Juanjo Lorenzo, enxeñeiro de montes e guía de montaña, subliña que o relevante non é a disputa estatística ou cuantitativa. “Trátase do impacto ecosistémico na flora endémica,en especies moi vulnerables. O 70% das aguias reais, en perigo de extinción, aniñan aquí. Falamos da paisaxe mellor conservada do país grazas a que se atopa nunha zona illada, de difícil acceso. Hectáreas e hectáreas practicamente virxes que agora están queimadas”.

Terras altas baixo o lume

Igual que os teixos, o miolo desta historia é centenario. O que pasou en Trevinca non o explica só o lume que veu de Castela. Esta é, ante todo, unha historia ourensá: de periferias e de fronteiras, de despoboamento e dispersión, de senectude e de sociedades rurais arrasadas polo novo milenio e por normativas de gravata e zapato fino. Tamén é unha historia de resistencia labrega e saberes interxeracionais. Unha na que aló no medio do monte, a máis de mil metros de altura, hai casas abertas con fume. Sucede en Trevinca, e non é pouca cousa, que o teixadal ten veciñanza que lle quere ben.  

Conta o Instituto Galego de Estatística (IGE) que o municipio da Veiga perdeu o 75% da súa poboación desde 1981. En Carballeda de Valdeorras, hai louseiras importantes, os vestixios dunha mina de volframio explotada directamente polos nazis, e seis habitantes por quilómetro cadrado. Na Veiga, a metade. Alí, nesa fronteira con Zamora na que os trens anuncian que Galiza remata cando volve a cobertura, se abre o ceo e se aplana o chan, vive xente máis vella cá media da provincia máis avellentada do noso avellentado país. 

Con todo, a beleza está nos ollos de quen a mira. Visitaba Rueda a mina da Fraguiña no concello de Carballeda hai pouco máis de tres semanas, festexándoa como digna representante do “modelo de desenvolvemento que defende a Xunta: ‘sostible, respectuoso co medio ambiente, con futuro e ben planificado’”. Mais o optimismo do presidente non é sempre compartido. 

O alcalde da Veiga, Juan Anta (PP), lamenta os agravios que certas formas de protección supoñen para a actividade labrega e para o mantemento do monte a salvo dos lumes. “O que non se pode facer é que lexisle xente que descoñece o territorio, ou tratalo de maneira uniforme independentemente da súa idiosincrasia”. Refírese a cortar leña, abrir pastos ou realizar queimas controladas, “por xente que leva 2000 anos facéndoas”. 

“Nesta zona levamos anos observando como a xente ten que abandonar o uso de gando no monte. En Galiza, as prioridades económicas non pasan por isto”, explica o director de Sputnik Labrego

Carlos Tejerizo, director do proxecto de investigación Sputnik Labrego, que indaga na historia longa do campesiñado e nas súas formas de resiliencia e adaptación a procesos históricos que lle pasaron por riba, apunta nunha dirección parecida: “Nesta zona levamos anos observando como a xente ten que abandonar o uso de gando no monte. En Galiza, as prioridades económicas non pasan por isto”. Nese senso, alude á normativa europea e, concretamente, ás transformacións que trouxo consigo a Política Agraria Común (PAC), en tanto “evita que estas prácticas sexan produtivas en termos capitalistas”.

O paradoxo da (des)protección 

Malia o seu altísimo valor ecolóxico e paisaxístico, Trevinca carece dun plan específico para a prevención e extinción de lumes. Dun plan de xestión e de ordenación dos recursos naturais. Dun plan, en xeral. O escudo co que a normativa galega o protexe é un dos máis febles e o Plan de Prevención e Defensa contra los Incendios Forestais de Galiza (PLADIGA) tampouco se ocupa de tentalo solucionar. Como nos Ancares ou no Courel.

Se ben unhas 25.000 hectáreas do macizo forman parte de Natura 2000, a gran malla de espazos protexidos do continente, a pertenza á mesma non é, per se, máis ca un recoñecemento simbólico. A Rede, impulsada desde Bruxelas en 1992 para compatibilizar a loita contra a perda de biodiversidade co desenvolvemento económico sostible, fixa unhas vagas metas conservacionistas que precisan de desenvolvemento xurídico e de xestión activa por parte dos Estados. 

No caso do español, onde as competencias recaen nas comunidades autónomas, a Xunta fixo desta obriga xuridicamente vinculante unha cronoloxía de desidia. A lóxica institucional foi, desde o inicio, lenta, reactiva e pouco ambiciosa. Neglixente. Desde que o Parlamento Europeo instou aos países membros a identificar os espazos de protección —denominados Zonas de Especial Conservación (ZEC), para protexer hábitats e especies, e Zonas de Especial Protección para as Aves (ZEPA), para conservar avifauna ameazada de extinción—, o Goberno autonómico tardou sete anos en elaborar unha primeira proposta. Era tan minúscula que tivo que modificala catro veces até ser aceptada pola Comisión Europea en 2004. 

Malia sermos a comunidade con máis quilómetros de costa e bosques do Estado, pechamos o ranking en canto a superficie incluída en Rede Natura

Desde entón, os sucesivos gobernos prometeron ampliala, sen que o anuncio chegara nunca a materializarse. Hoxe, malia sermos a comunidade con máis quilómetros de costa e bosques do Estado, pechamos o ranking en canto a superficie incluída en Rede Natura. Só o 12% da nosa xeografía (355.000 ha) goza desta categoría, fronte ao 28% da media estatal. Unha falta cronificada de vontade política que ten expresións de aínda maior transcendencia.

Durante case 20 anos, a Xunta obviou a obriga legal de evitar calquera deterioro significativo do medio natural ou da alteración da vida que acollen os 16 ZEPA e 59 ZEC do noso país. Dúas décadas sen aprobar plans de xestión e, por tanto, sen definir obxectivos de conservación, sen fixar medidas necesarias para manter ou restaurar hábitats e especies, e sen regular os usos permitidos, prohibidos e condicionados destes espazos. 

Cando por fin en 2014 o Executivo aprobou o Plan Director da Rede Natura 2000, plasmouse no Diario Oficial de Galiza o esforzo deliberado por vulnerabilizar, máis se cabe, o sistema de protección. O documento falla á hora de identificar as ameazas, sinala unhas metas de conservación xenéricas, non describe fontes de financiamento… e abre a porta a actividades extractivas e enerxéticas, monocultivos forestais, infraestruturas e un longo etcétera de usos que ameazan a biodiversidade en virtude de “razóns imperiosas de interese público de primeira orde”. Un compendio de despropósitos que, unido aos doutras comunidades autónomas, supuxo a apertura dun procedemento de infracción da Unión Europea contra España. Namentres, cinsa sobre queimado. Entre 2014 e 2023, xa co plan en vigor, o 12% da superficie calcinada estaba en Rede Natura.

Mancomunar esforzos en tempos de tecnocracia

A uniformidade da normativa de protección e a exclusión do coñecemento local, situado, da mesma supón tamén unha forma de desamparo. As prácticas tradicionais de uso e coidado do territorio das poboacións rurais son frecuentemente invisibilizadas, desatendidas ou consideradas irrelevantes. Segundo Carlos Tejerizo, na Administración “prevalece, no fondo, unha idea paternalista e cientificista de que as decisións centralizadas son mellores que falar e dialogar coas comunidades locais”. Unha desconexión estrutural entre as decisións lexislativas e o coñecemento empírico e contextual sobre a xestión e coidado da contorna que, como demostra a presente experiencia en Trevinca, supón desaproveitar a mellor materia prima.

En Casaio, á resiliencia húmida do teixadal, aliouse unha organización sólida, cunha xestión exemplar dos recursos e capacidade de acción, que custodia, con coñecemento milimétrico do terreo, unhas 8.000 hectáreas na zona. O monte veciñal en man común, unha forma de propiedade colectiva que é inalienable, imprescritible, indivisible e inembargable, foi unha barreira natural máis contra o avance do lume. 

Unha herdanza de futuro que nesta aldea se remonta á Idade Media e que foi sorteando as ameazas da privatización estatal, a industrialización e a falta de recoñecemento institucional. “O que estamos a vivir é froito dun proceso de longuísimo percorrido que pode remontarse ás desamortizacións do XIX e que se intensifica coa xestión forestal do franquismo nos anos 50 e 60. Por iso, o desastre podería ser moito maior sen todo o traballo previo, sen as redes de colaboración e a organización da xente que coñece o territorio”, sinala Tejerizo. Se o teixadal sobreviviu entre ladeiras queimadas, foi pola institucionalidade veciñal.

O arqueólogo afirma que a limpeza e o coidado da masa forestal en custodia, realizada pola comunidade de montes, é froito dun saber transmitido de xeración en xeración que redunda nunha defensa informada e eficiente fronte ao lume. Coñécese a distribución das árbores, os carreiros, como bailan as correntes de aire nos desfiladeiros ou que recunchiños son os máis vulnerables. Unha bagaxe que, destaca Tejerizo, difícilmente terá un técnico forestal sen vínculos co contexto.

A axilidade administrativa priorízase sobre a atención á diversidade ecolóxica dos hábitats, ás diferenzas culturais e de uso histórico de cada práctica

Nese senso, en 2023 a Xunta introduciu unha modificación do Plan Director da Rede Natura que inclúe o recoñecemento de actividades tradicionais como medidas de xestión para a conservación, —como o cultivo de pastos, as rozas preventivas, as queimas controladas ou a creación de devasas—, até entón restrinxidas e burocratizadas. Unha vella reivindicación de diversos sectores do mundo rural, que atopaban na Rede Natura máis trabas ca ferramentas útiles para facer do espazo protexido un territorio vivo.

Mais o novo texto, xurdido dun subterfuxio legal que permitiu ao Executivo saltar os trámites de consulta e participación pública, ofrece unha flexibilización técnica formulada desde unha lectura plana e homoxeneizadora do territorio. A axilidade administrativa priorízase sobre a atención á diversidade ecolóxica dos hábitats, ás diferenzas culturais e de uso histórico de cada práctica, e á vulnerabilidade específica de cada espazo protexido.

Delimitar os confíns da conversa

Cando marche o fume e volva o ceo, nada terá rematado. Seguirá negra a provincia e a chuvia, cando volva, lavará os montes e fará lama. Haberá outros incendios, e saberemos deles ou non. As zonas catastróficas, quen sabe se serán historia. Quen sabe cando e como e a quen lles chegarán as axudas. Quen sabe o que será de espazos protexidos como os da Rede Natura. As certezas son poucas en contextos de emerxencia, e son menos aínda cando o dereito á información se perverte de xeito sistemático e con tácticas que parecen case descoidos. 

Informar dun lume é unha obriga; a maneira en que se fai, unha escolla política. Érao en 2012 a decisión da Xunta de Alberto Núñez Feijóo de non informar de lumes de menos de 20 ha baixo o pretexto de evitar xerar alarma, que entón dou que dicir e que agora parece normal. É político o fluxo continuo de informacións contraditorias sen rectificación explícita, e tamén a ocultación de 447 incendios no que vai de mes. É político e é neglixente na medida en que informar sobre situacións que poden ameazar as persoas e o ambiente é unha obriga imposta pola Lei 17/2015 de Protección Civil. 

O dereito á información existe porque a desinformación ten consecuencias moi serias para a vida. A súa perversión abrangue tamén os casos nos que se ignoran e desprezan os coñecementos e as necesidades das comunidades e dos territorios. Obstaculiza a difícil tarefa de organizarse e de distribuír con tino recursos escasos en situacións extremas. Incrementa as probabilidades de que se dean eses episodios críticos, por falta de mantemento, de xente ou de actividade. Ou por exceso de permisividade, apúntase. Ou por indefinición, tamén se di. Ou por falta de diálogo, coméntase igualmente. 

Nun contexto de emerxencia no que a prioridade é salvar vidas, infraestruturas e núcleos de poboación, a responsabilidade institucional pérdese entre leis a medio desenvolver e medios escasos

Nesta néboa mesta da desinformación, a responsabilidade —administrativa e penal— de case todo recae a miúdo nun grupo concreto: persoas que viven ou traballan nos montes e que son severamente castigadas por descoidos ou malos usos dun territorio que nos sostén a todas. Alba Nogueira, catedrática de Dereito Administrativo e especialista en Dereito Ambiental, reputa “un exceso absoluto” as penas de cárcere para persoas que, en moitos casos, se ven envoltas en lumes por descoidos ou polo uso de prácticas tradicionais nun contexto de abandono do territorio e de cambio climático. Pola contra, engade, a única penalización para a administración é, a priori, a electoral, “o que tampouco funciona moito”.

Cun país arrasado, resulta case frívolo afondar nas particularidades dun caso. Nun contexto de emerxencia no que a prioridade é salvar vidas, infraestruturas e núcleos de poboación, a responsabilidade institucional sobre as causas e impactos profundos pérdese entre leis a medio desenvolver, medios escasos e prazas sen ofertar, concursos conxelados e informacións erráticas. Desta maneira, o lume convértese, cada ano, nun espectacular episodio de rendición de contas no que o caso de Trevinca resulta case anecdótico. Coma se a culpa fose da árbore por non ter feito —aínda— máis estrondo ao caer.