Filosofía
Luis G. Soto, filósofo: “A beleza é como unha lente porque che fai descubrir cousas que non estabas vendo”

Luis García Soto (A Coruña) é profesor titular de Filosofía Moral na Facultade de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela dende 1989. No seu último libro, O Camiño dos Faros. Diario de Viaxe (Espiral Maior, 2023), a ruta que une Malpica con Fisterra convertese nun devir, sempre que nos deixemos afectar por ela.  

De entre as diferentes acepcións de camiño que recolle a Real Academia Galega, a conversa con Luis García Soto convídannos a quedarnos coa que o define como un “modo de vivir”: o xeito no que percorremos as rutas muda a nosa percepción, revelando a beleza presente no que nos arrodea e transformando a nosa experiencia, ese xeito de vivir. Ao longo desta entrevista, o camiño condúcenos dende o nihilismo ate a intelixencia artificial, pasando por nocións como a beleza, a vellez, o esquecemento ou o sentido do militarismo.

Participaches na XLI Semana Galega da Filosofía cunha conferencia sobre o camiño dos Faros titulada Senda/Mar/Eira: Teo-, Me-, e De- ontoloxía. Como se relaciona a túa experiencia no camiño co tema do evento, o nihilismo?
Durante a miña intervención tratei de coller o tema de esguello, sen entrar directamente na filosofía, falando sobre unha experiencia reflexiva vencellada ao camiño dos Faros. Este camiño implica ir polo bordo do literal, ten o mar como límite inmediato e está moi separado de todo tipo de civilización. As ideas de terra e mar que se abren durante o mesmo permiten ver que a paisaxe, a medida que vas camiñando, pasa de ser algo que ves fóra de ti —como un espectáculo—, a ser algo no que entras, no que te implicas. A beleza prodúcenos un efecto de implicación. Con ela a paisaxe aparece como algo que nos acolle e protexe, como algo do que nos temos que facer cargo. A experiencia é, no inicio, puramente pracenteira, de desfrute. A paisaxe, o mar, a terra e os cantís simplemente nos mandan ondas gratificantes.

Agora ben: ¿que ten que ver isto co nihilismo? Dalgunha maneira, xa desde o comezo, pero con mais cousas que vemos ao longo do camiño, aparece unha conciencia da vida que está moi marcada pola idea de Nada: da Nada como horizonte da vida e dun Nada que a ameaza constantemente. Que podemos facer nós? Temos que posicionarnos dalgunha maneira e inventar posibilidades para non caer nese Nada. Facendo un chiste: temos que nadar no mar. O mar é a morte e nos temos que nadar, pero non podemos nadar sempre, só podemos facelo transitoriamente porque senón, ou ben nos esgotamos e nos afundimos, ou ben nos afastamos demasiado da costa —e igualmente perecemos—.

O Nada non é so algo que está despois da vida, está na propia vida. No camiño vemos cruces que lembran a afogados e cemiterios de nomes que non nos din nada. Que representa esa pedra, esa lápida? Simplemente a antesala de non haber nada. É a presenza de nada. A medida que cumprimos anos adquirimos unha perspectiva lonxeva comparable á perspectiva histórica. A partir do século XVIII e XIX os humanos occidentais europeos tivemos unha perspectiva histórica: até aí non había unha consciencia de que no século XVIII se vivía dun xeito diferente ao século V a.C. Esta perspectiva histórica, lonxeva, é a propia dunha persoa que vive máis de sesenta ou setenta anos. Cando chegas a esa idade experimentas que moitos morren polo camiño. O caso é que a nosa civilización nega todo este tipo de acontecementos. Por que? Porque a morte pon en crise ao poder. Gran parte da dominación social se exerce sobre a promesa de vencer á morte. Na guerra, por exemplo, faise unha especie de aquelarre no que se conxura a morte co acto de matar. Ao matar  sentímonos vencedores da morte. Pero o que pasa na vida cotiá é que os mortos desaparecen.  O Nada non só está no horizonte da vida, senón que está na propia substancia da vida. O nihilismo sería esta consciencia do Nada.

Na filosofía mundana o nihilismo enténdese como un sen-sentido, como que nada pague a pena. Na medida en que nada ten sentido non te mobilizas por nada.
Si. Pero eu non o vexo exactamente así. A cuestión é como convives con ese baleiro. Pechas os ollos ou tratas de convivir co baleiro? Aí tes distintas saídas. Dentro desa convivencia pode haber un nihilismo “reactivo” ou “pasivo” xustificatorio das maiores atrocidades: na medida en que non tes que dar conta a ninguén de nada fas o que che peta e  machacas a todo o mundo. Podes velo así ou podes velo doutra forma. Para min ten un ángulo positivo: hai que convivir con ese baleiro intentando transformar as experiencias negativas en positivas, intentando converter a parálise producida por estas nunha enerxía activante.

Perante a morte podemos explorar o posible. Isto vai a contracorrente con esa necesidade, tan estendida, de atrasar ese horizonte. O Ser é unha categoría chea de buracos. Podemos intentar tapalos. Hai moitas formas. Tradicionalmente facíano a teoloxía e a relixión, pero non só estas o fan. “Tapar os buracos”, iso que podemos chamar onto-teoloxia, consiste en pesar que o Ser ten as características de Deus. Dun Deus. Isto non é dicir que Deus sea o ser, senón pensar en que un pode ter unha sensación de firmeza e certa valía. Considéraste transitorio na eternidade no mundo.

Falas das variantes do camiño. Cando falaches da ideal e da corporal non puiden evitar pensar no Self-Tracking. Que opinas desta serie de dispositivos tecnolóxicos que pretenden cuantificar, medir e calcular? Están en auxe ou xa chegaron ao teito?
Están en auxe. Se vos facedes o camiño dos Faros, sobre todo se é fin de semana, e especialmente cara o verán, ides atopar ao “atleta”, que vai medíndoo todo. O camiño aí  é “ideal”. Existe fundamentalmente na cabeza da persoa e é un obxecto calculable, que se divide en etapas, tempos, distancias... Moitas persoas fan o camiño así. Trátase do camiño atlético. Esta é unha das saídas que ten o nihilismo na nosa época, unha saída moitas veces concordante coa cultura do consumo. As forzas dominantes propugnan a actividade como unha das posibles saídas a esa crise do Ser —que é encontrar o non-Ser no Ser—. Estamos obrigados a actuar, se somos pasivos somos sospeitosos de algo.

O camiño ideal e o camiño corporal non están mal de por si. A experiencia do camiño corporal, que implica centrarse no corpo, é sen dúbida necesario, pero nesas lóxicas a procura de euforia actúa como barreira tanto para o pensamento como  para facer outras cousas.

Os discursos neoliberais postulan un suxeito reflexivo. Trátanse de discursos sostidos sobre a idea da autorrealización e a posibilidade da completitude individual. ¿Estas “variantes do camiño” representan experiencias máis “pobres”? ¿Xerarquizas as variantes dos camiños? ¿Paréceche que hai algunhas máis dignas que outras?
Eu diría que a partir da terceira variante estamos ante unha experiencia máis rica. Aí é cando realmente aterrizas onde estás, porque senón da igual. Tanto da estar no camiño como estar nunha piscina nadando, como calculando os largos que fas, da exactamente igual. O camiño é concreto. Ves un porto, pero é o de Malpica, e xa aprecias unhas determinadas características. Entras en contacto cun mundo natural e corporal que son concretos e que te van chocar a ti: vas coas túas ideas e cos teus cálculos, pero de súpeto o calculo se rompe porque atopas algo e o recoñeces, xa non só como obstáculo, senón como algo que desvía a túa atención. Ostia! Perdín cinco segundos! Perdes cinco segundos, pero ao perdelos aprecias una enseada que non viras no mapa, comezas a preguntarte como se chamará —que é isto de “Laxe dos percebeiros”?—, con que ten que ver ese nome... a a partir de aí a experiencia se amplifica.

Durante o camiño distingo a idea do estético, da beleza. A beleza, en teoría moi promovida na nosa sociedade —con iso de que todos temos que ter unha forma bela para non ofender aos demais—, é unha experiencia que se abre no camiño. Todo aquilo é moi bonito. Decátaste unha vez que traspasas a dimensión especular, do espectáculo, da mirada, e pasa a ser unha experiencia de todos os sentidos. Neste tipo de “camiñar”, sobre todo se o fas ti so —máis que con outras persoas—, hai unha afección corporal moi importante. É bonito. Digo que é bonito, non que me “pareza bonito”. Se falamos así non consideramos as cousas. Podemos facer e refacer todo como queiramos. Podemos facer un resort. É a lóxica do like e da procura compulsiva da imaxe.

Empregabas a metáfora do cristal para falar da beleza. Un cristal que é unha lente e un espello.
A beleza é como unha lente porque che fai descubrir cousas que non estabas vendo, e un espello porque te devolve a túa imaxe no contexto no que estás. A primeira impresión que causa a beleza é a dun cambio de percepción do que estás vendo. Agora ben, a experiencia da beleza se intensifica si cruzas o cristal.

Falas de beleza. Non dis que che gusta ou que é sublime, senón que é belo. A unha persoa que contempla o bater das olas nas rochas ou as ondas do mar... iso é beleza?
Eu diría que si. A esa persoa as ondas aparécenlle como unha forma que lle di algo e que, aínda que non sabes o que é, chámate e implícate. Cristal: lente e espello.

Durante a charla falaches de como a vellez e o paso do tempo muda a experiencia do camiño. Que reflexión fas sobre a mesma?
O tempo, a vellez, que facemos cos vellos, é un dos grandes tabús da nosa sociedade. Con relación ao camiño, a vellez significa ter unha perspectiva de moitos anos e ter visto estes sitios en décadas diferentes. O tema da vellez implica un tremendo desafío: o reto fundamental é acadar unha noción de interxeneracionalidade, de transversalidade entre as xeracións, e non unha visión das xeracións como compartimentos estancos. Como nenos somos totalmente edadistas, porque todos os que non son exactamente da nosa idade —iguais— son maiores, e lles temos ou veneración ou medo. Hai que romper con estas barreiras. É fundamental que as persoas maiores teñan uns ingresos que lles permitan levar unha vida digna, que unha pensión non sexa estar ao borde da pobreza, que poida manter o seus vínculos.... pero tamén é fundamental abordar todas as cuestións específicas da vellez, que varían moito en función do estado físico da persoa: é probable que teñades coñecido persoas que manteñen unha vida coas limitacións propias dos noventa anos pero que están na brecha, e outras que teñen setenta que necesitan un apoio medico grande. Esas variables son importantes para asegurar as atencións. O aspecto de cruzar as xeracións paréceme algo moi importante. É moi doado falar de edadismo pensando en non discriminar aos individuos mortecinos: “vou romper esa barreira porque vou facer unha visita a un asilo”, non vai diso. Iso pode estar ben  pero non é suficiente. A barreira xa está antes de chegar aí e hai que rompela.

É o mesmo camiñar ao carón do mar que camiñar sen velo?
Non, é moi distinto. Vexas o mar como un risco ou como un atractivo, este imponse como unha fronteira. Se ti vas a dar un paseo calquera, ou se vas a ver unha praia ou acantilado non se te pasa iso pola cabeza. Pero se empezas a camiñar, o simple feito de ter o mar a man dereita, por moi atractivo que poida parecer, aparece claramente como unha fronteira.

Durante o debate posterior ao teu relatorio abordaches a dicotomía entre as razóns e as emocións. Ves operativa esta dicotomía ou, pola contra, pensas que ambas están en diálogo?
Si, están en dialogo. Pero dende unha liña máis tradicional da filosofía, considero que as emocións teñen que traducirse en razóns. Non quero dicir que teñan que desaparecer. A nosa sociedade, a pesar de que nos últimos anos se teña mellorado, é bastante represora dos sentimentos. Non de que os teñamos, iso é imposible en tanto que somos suxeitos sentimentais. É represora en canto a que facemos con eles. A miña insistencia no aspecto racional non vai na liña da represión dos sentimentos, senón en insistir en que hai que darlles expresión. Os sentimentos en que acaban? Acaban en comunicación, negociación, acordo, proxecto... Todo isto é o elemento racional e non o podemos quitar. É o envoltorio necesario.

Fáltanos expresar os sentimentos nas nosas relacións interpersoais, cada vez máis ultracodificadas. Aprendemos toda unha serie de pautas que consisten, basicamente, en ver aos demais e vernos a nós mesmos como obxectos, rexendo as nosas interaccións en función dos nosos intereses e afinidades. Estas interaccións están codificadas até certo punto, porque chega un momento no que o código externo xa non está. Cando intentamos converter o casual en causal, a codificación falla. E temos, dalgunha forma, que empezar coa nosa propia creatividade. Cando comezamos a compartir tempo coas persoas hai moitos momentos nos que non sabemos o que hai que facer, porque non hai que facer nada, ese “hai que” non existe.

No final do camiño preséntase unha dicotomía para ti: desentenderse ou asumir un compromiso. Cres que esa desafección, ese desentenderse, é unha consecuencia desa codificación excesiva?
Si, exactamente. Esta codificación lévanos a que nos comprometamos co que lle interesa a uns poucos que están por ala arriba. Non podemos máis que executar os programas que marcan os nosos pasos, mesmo cando somos actores que poden modular un pouco o guión. O realmente estraño é que nós mesmos sexamos autores —ou mellor, coautores—. Iso é rarísimo.  A día de hoxe temos uns cantos autores, que son os que escriben os guións de todos os demais.

Pero non será un crime perfecto, haberá algo que non sexa capturado.
Por suposto. Hai pouco, falando cuns alumnos dun mestrado, chamoulles a atención o tema das etiquetas xenérico-sexuais. Eu comenteilles que o que verdadeiramente se producira nos últimos corenta anos é que as etiquetas da pornografía e a prostitución pasaran a ser asumidas libremente polas persoas. Iso está a ser determinante na constitución dos corpos e as condutas. Chamáballes moito a atención. Un apoderarse desas etiquetas porque eliminan a angustia transitoriamente. Pero verdadeiramente o catalogo que nos vemos como posibilidades sexuais é un catalogo pornográfico dos anos setenta. O que pasa é que en lugar de pasar de ocupar un lugar na cara oculta da sociedade, tornouse nun lado visible que as persoas reivindican para si mesmas. É a transformación dunha etiqueta que no inicio foi imposta.

A adopción das etiquetas faise dende a liberdade e a transparencia, proclámase como un lugar propio.
Exacto. Iso ten unha cara positiva porque pode aparecer unha deriva na que acabas trazando un camiño non solitario, senón solidario, por xogar coas palabras.

Nalgunhas publicacións recentes abordaches a dixitalización ou a intelixencia artificial. Que te levou a ese interese?
Interésame pensar a intelixencia artificial desde a perspectiva das desigualdades que pode abrir, da  inxustiza epistémica-hermenéutica e as desigualdades na autocomprensión. A xeneralización do uso da intelixencia artificial non está exenta deste risco. Dalgunha forma hai que pensar que o suxeito “paciente” —por empregar termos médicos— está nunha relación de poder na que se atopa en posición de debilidade, incrementada pola intervención da máquina. A pregunta pola relación entre o terapeuta e o paciente será fundamental para combater a posibilidade desa tiranía.

Moitos filósofos trataron de pensar a pandemia e a crise da Covid-19. Varios anos despois este acontecemento aínda está por escribir e pensar. Que reflexión fas sobre este acontecemento?
O que máis me chama a atención é o seu total esquecemento. Ese é o aspecto máis curioso. Naquel momento de pandemia, a xente coa que falabas enunciaba un discurso sobre o descubrimento do importante da vida. Había a intuición dun cambio de vida. E desapareceu todo, unha desaparición absoluta.

Durante a pandemia empregouse unha linguaxe belicosa: había que “combater ao virus”. Agora, de novo, vemos como a guerra volta a estar presente no nosos discursos. A invasión de Ucraína, un conflito ás portas de Europa, parece que está a mudar, en parte, a visión colectiva sobre a guerra e o rearme. Hai unha sorte de fetiche coa tecnoloxía: hai que apostar por tecnoloxías de guerra, como se fose un asunto técnico a abordar con neutralidade.
Si, absolutamente. Ao final estas tecnoloxías son mecanismos de control, feitas para suxeitar. O militarismo é algo que aparentemente se proxecta para fóra pero onde mais incide é dentro, porque transforma a sociedade —que militariza—. É un búmerang que volta súper rápido. A carreira armamentística é unha aposta que se fai no baleiro, sen certezas. Incrementando o risco, buscando resolver as cuestións a través de axentes interpostos: zonas de control, influencia... Unha vez que se pasa determinado limite, os riscos son enormes. Suicidándose nos matan a todos.

Non creo que podamos xustificar ningunha guerra na actualidade. Non vamos a pensar que normalmente poida haber guerras xustas, que teñan unha causa xusta. Prefiro cortar con ese discurso. Ningunha guerra é xusta. Algunhas veces atopámonos cunha guerra que non hai máis remedio que librar, como a II Guerra Mundial. Persoas que foron pacificistas na I Guerra Mundial non o foron na segunda, porque estaba en xogo a supervivencia, non era unha disputa territorial, senón que era ou exterminio ou parar á besta.

Para rematar esta entrevista, gustaríanos pedirche algunha recomendación: libros, algún autor, quizais algunha película ou serie, que polos motivos que consideres, sexan relevantes para ti ou que tivesen un peso especial na túa traxectoria.
Podo recomendarvos o libro de Brais González Arribas, Transhumanismo: Tecnociencias e antropotecnias. Non sei se coñecedes o libro La era del capitalismo de la vigilancia, de Shoshana Zuboff. É un libro de hai un par de anos, moi ben documentado, sobre o papel das tecnoloxías como mecanismos de control. Con respecto aos autores, realmente fixen a miña tese hai mil anos sobre Roland Barthes, e desenvolvín ao longo dos anos ese fío. Ten un libro dos anos setenta, Fragmentos dun discurso amoroso. O mundo de Barthes, os anos sesenta e setenta, teñen moito que ver co noso, e co noso caso concreto, España, porque estivemos hibernados durante o século XX. A xente nova xa non tivo nada que ver cos aparellos ideolóxicos do franquismo. En certa medida mantén unha serie de trazos que nos permiten relacionalo. A filosofía, en xeral, é intemporal. Dende cada momento temos que adaptar a nosa mirada. Sobre todo, cando se compromete a tope co seu contexto, o cal parecería contraditorio, é cando ten maior valor expansivo.

Temos xusto en fronte un libro titulado Esperanza cuxo autor é o recentemente falecido Papa Francisco. Como ves o futuro: Es utópico ou máis ben distópico?
Agora as cousas pintan mal, pero non sempre van pintar así. Nunca sabemos que reaccións se poden producir. Non son pesimista, aínda que a curto prazo teño que selo. Creo que a situación mundial ten mais posibilidades de ir a peor que a mellor, e que sería un milagre que de súpeto os que están tomando decisións realmente graves desaparecesen. Pero non son pesimista, non. Non sei como van a ser as cousas, pero penso que o mal non triunfará. A dominación conséguese en grande medida facendo crer aos dominados que o que domina ten máis poder  do que ten. Son optimista. A partida non rematou, nin moito menos.